معماری گوتیک

معماری گوتیک در دوره ای متولد شد و قدم به عرصه جهان هنر گذاشت که آن دوره را قرون وسطی( البته اواخر قرون وسطی) و برخی نیز این دوره را عصر ایمان هم نامیده اند. این معماری در اواخر سده دوازدهم میلادی در ایل دو فرانس پدید آمد و تا اواسط قرن شانزدهم میلادی در اروپا معمول بود. معماری گوتیک یادگار دوره ای است که زندگی اجتماعی مردم دچار تغییر و تحول شد. در سال ۱۱۴۰ میلادی سوژر رییس صومعه سن دنی تصمیم به تجدید بنای کلیسای خود در خارج از پاریس گرفت و تفاوت های اندکی که در بنای مجدد نسبت به سبک پیشین (رومانسک) وجود داشت باعث شد تا این شیوه جدید از دید وی به «گوتیک» ملقب شود.

معماری گوتیک
معماری گوتیک آفریده نبوغ سده های میانه است و به عنوان شیوه ای هنری، شایسته مقایسه با هرشیوه و سبک دیگری است. باید یادآور شد که در شکل گیری معماری گوتیک دو شخصیت برجسته، بسیار موثر بودند. یکی از آنها سوژر و دیگری برنار کلرویی می باشد.

برنار کلرویی معتقد بود که ایمان چیزی عرفانی و اشرقی است نه منطقی. معماری سیستر سیان تحت تاثیر تفکرات برنار کلرویی شکل می گرفت و برنامه معماریش تزیینات تجملی و افراطی را نفی می کرد، اما سوژر معتقد بود که باید کلیسایی ساخت که از نور مملو باشد و همین امر در ایجاد پنجره های بزرگ کلیساهای گوتیک تاثیر به سزایی داشت.

شکل گیری معماری گوتیک در سده های سیزده و چهارده مراحلی را طی نموده که در سه دوره قابل بررسی است.

۱- معماری گوتیک آغازین
معماری گوتیک در فرانسه آغاز گردید؛ البته با دوباره ساختن کلیسای ‏سن دنی پاریس. این کلیسا یکی از بزرگ ترین و قدیمی ترین بناهای عصر گوتیک محسوب می‌‏گردد. با اینکه کلیسای سن دنی هم آثار رومانسک در آن مشهود است و هم گوتیک ولیکن ‏کلیسای دوره انتقال است.‏

تاق جناغی با توجه به قوس های متقاطع یا اریب در زیر تاق گهواره ای خیلی آسان شناخته می شود. این قوس ها نقش آرماتور یا مسلح کننده ای را دارند که به عنوان چهارچوبی برای استخوان عصر گوتیک مورد استفاده قرار گرفته اند.

در غلام گردش ها و نمازخانه های کلیسای دیر سن دنی از تاق جناغی استفاده شده است به طوری که به گفته سوژر کل کلیسا با نوری حیرت انگیز و پیوسته می درخشد.

۱-۱- کلیسای لائون
این کلیسا در سال ۱۱۶۰ میلادی ساخته و حدود چهل سال بعد تکمیل گردید. هرچند این کلیسا بسیاری از ویژگی های رومانسک را دارد ولی همین عناصر ساختمانی را با المان های معماری گوتیک مانند تاق جناغی و قوس تیزه دار در هم آمیخت. محراب و جایگاه خوانندگان مدت زمانی پس از تکمیل کلیسا توسعه یافت. پلان کنونی آن نسبتا دراز و باریک است و انتهای شرقی آن راستگوشه و حال و هوایی آشکارا انگلیسی دارد.

در بندهای صحن این بنا تاق های جناغی شش بخشی و یک ستون متناوب مشخص شده است که وقتی با هم درآمیخته اند نشانگر رومانسک در تقسیم فضای داخلی به چندین بلوک است. ولی یکی از ویژگی های جدید فضای داخلی وجود سردهانه یا باریکه قوس های زیر ردیف پنجره زیرگنبدی است که فضایی مشابه باریکه بیرونی دیوار را پوشانده است و با سقف شیب دار چوبی بالای بالکانه را پر کرده است.
افزایش آنها یعنی قوس بندی، بالکانه، سه دهانه و ردیف پنجره های زیرگنبد هم از ویژگی های گوتیک اولیه است.

در این کلیسا روش ستون بندی متناوب در مقایسه با دیگر کلیساهای دوره گوتیک آغازین با تاکید کمتری به کار بسته شده است. در کلیسای لائون دو برج در دو طرف هریک از بازویی ها و یک برج گلدسته بر روی مربع تقاطع آن قرار دارد که تعداد آن همراه با دو برج غربی به هفت می رسد.

۱-۲- کلیسای نوتردام پاریس
این بنا در سال ۱۱۶۳ میلادی ساخته شد. برج های بازوها جزیی از ‏نقشه کلیسای پاریس یا کلیسای مشهور نوتردام نبودند. این بنا طوری است که متعلق به سبک ‏گوتیک آغازین است. ولیکن نیم نگاهی به گوتیک پیشرفته دارد که در آن فقط کلاهک باریک و ‏زیبا رومی مربع تقاطع، خط دراز و افقی سقف را که از پشت برج های جسیم نمای غربی آن رو ‏به غرب کشیده شده قطع کرده‌است.‏

در نقشه این کلیسا پنج راهرو قابل ملاحظه‌است که در آن شیوه بلوک بندی رومانسک با شیوه ‏تاق زنی شش بخشی صحن در دوره گوتیک آغازین ترکیب شده‌است. بازوی اصلی کوتاه است ‏و از حد راهروهای جانبی بیرونی فراتر رفته‌است. صحن اصلی به گوتیک آغازین چهار بخشی ‏است و یک سه دهانه به شکل یک رشته نقش های گل سرخی دارد. ردیف پنجره‌های زیر ‏گنبدی با پایین آوردن نقش های گل سرخی که دارد، سه دهانه تا حد بالای بالکانه، پایین تر آورده ‏شده‌اند. به طور کلی نمای کلیسا کم روزنه تر و منظم تر از کلیسای لائون است.

۲- معماری گوتیک پیشرفته
معماری گوتیک پیشرفته به طور بسیار چشمگیری از معماری شیوه رومانسک و حتی گوتیک آغازین متمایز گردید. در میانه سده سیزدهم میلادی معماری گوتیک به اوج اعتلای خود رسید.

در همین زمان کلیساهای جامع رنس، آمین، بووه و بورژ بنا شدند که مشخص به بلندی و سبکی کم سابقه و باریکی جرزها و نازکی دیوارها، کشیدگی برج ها و مناره ها و تیزی سرمناره ها، تکرار و تاکید قائم های ساختمانی بودند. علاوه بر این سطح دیوارهایشان سراسر از شیشه بندی منقوش پوشیده شده بود تا نور بیشتری به فضای گسترده شبستان بتاباند.

نقش برجسته کاری از ردیف هیاکل کوچک اندام قدیسان بر قوس های مکرر درگاه های ورودی و مشبک کاری بر سنگ و تزیینات سطحی افزایش یافت و این همان تحولی بود که گوتیک شعاع رسان نام گرفت. از نمونه های بارز این معماری کلیساهای جامع آمین و سنت شاپل در پاریس است که دو عنصر مهم معماری گوتیک به شیوه ای بارز در آنها به کار گرفته شده: نخست عنصر ساختمانی که عبارت است از جرزهای پشت بند توام با پشت بندهای معلق برپا شده در دو جانب بیرونی پیکر اصلی کلیسا برای پایداری در برابر رانش سقف بسیار بلند و استحکام بخشیدن به بدنه نازک و سبک دیوارها و دیگر عنصر تزیینی که عبارت است از گستردگی شیشه بند منقوش به درون خانه است.

ویژگی های این شیوه در این است که با طراحی دیوار صحن نور بیشتری از طریق پنجره های بزرگ تر شده زیر تاق به درون صحن راه می یافت. استفاده از پشت بندهای بازویی حذف بالکانه خطابه را از بالای راهروی جانبی ممکن می ساخت.

نکته دیگری که درباره گوتیک پیشرفته باید گفت استفاده از شیشه های منقوش و رنگی است که با همه تلاش به علت رنگی بودن شیشه ها داخل کلیساها تا حدودی تاریک هستند.

۲-۱- کلیسای شارتر
این بنا را نخستین نمونه کلیسایی می دانند که از پشت بندهای معلق در آن استفاده شده است. این کلیسا از دو بازوی عرضی و طولی تشکیل یافته است. به نظر می رسد که بخش انتهای شرقی با صحن اصلی کلیسا برابر باشد.

مهم ترین چیزی که در این کلیسا به چشم می خورد نوع سازماندهی فضاهاست. آخرین طراحی مربعی که در کلیساهای گوتیک آغازین به کار بسته می شدند جایشان را به یک شبکه بلوک بندی چهارگوش دادند که در آینده به اصل معماری گوتیک پیشرفته مبدل خواهد شد. در مقابل هر بخش چهارگوش صحن فقط یک مربع تنها دیده می شود. این روش بلوک بندی جدید با تغییری در طراحی تاق همراه است.

 

در دیواره سه بخشی و جدید گوتیک پیشرفته مرکب از یک ردیف قوس، سه دهانه و ردیف پنجره های زیرتاقی بر پنجره های بزرگ زیر قوس تاکید شده که در این میان پنجره های کلیسای شارتر درست به اندازه ارتفاع قوس های اصلی است. این امر در نمای دیوارهای کلیسای لائون و شارتر قابل مقایسه است.

۲-۲- کلیسای آمین
این بنا در سال ۱۲۲۰ آغاز و تا سال ۱۲۷۰ تکمیل شد. نقشه آن از نقشه کلیسای شارتر اقتباس شده است. در کلیسای آمین هدف اصلی هم از لحاظ فنی و هم به خاطر زیبایی ایجاد ارتفاعی سرگیجه آور بوده است. استخوان بندی ساختمانی و منطق درونی روش ساختمانی به حداقل کاهش یافته است. منطق درونی روش ساختمانی داخل کلیسا در شکل بندی ها که چون غشاهایی کشیده و نازک است سراسر دیوار در بالای ردیف تاقی شبستان به صورت ردیف پنجره درآمده است. تاکید بر عمودیت و شفافیت را می توان در تحول طراحی نماها به شیوه گوتیک پیشرفته نیز جستجو کرد.

۲-۳- سبک مشعشع
در نیمه اول سده سیزدهم میلادی دوره ای که معماری با ظرافت کاری های باشکوه پدید آمد سبک مشعشع نام گرفته است. کلیسای سنت شاپل یکی از نمونه های زیبا و کامل سبک مشعشع نوین است. این بنا در شهر پاریس قرار دارد و در ابتدا قرار بود که به کاخ شاهی متصل شود و محل دفن یک سری از مسیحی های کشته شده در جنگ های صلیبی باشد. چون در اصل سبک مشعشع مرتبط با دربار لویی هفتم بود.

در ساختمان سنت شاپل تحلیل رفتن دیوار و کوچک شدن بدنه ستون ها تا نقطه ای تداوم یافته است که بیش از سه چهارم کل بنا را شیشه منقوش تشکیل می دهد. عناصر نگه دارنده را آنچنان کم حجم و کوچک کرده اند که به نظر می رسد به عنوان جرز میانی پنجره های بزرگ به ابعاد ۵/۱۴*۵/۴ متر را از یکدیگر جدا کرده است. این پنجره ها در آن زمان بزرگ ترین پنجره های طراحی شده بودند. هنوز از شیشه های منقوش به رنگ گل سرخ و بنفش باقی مانده است. در کلیسای مزبور تاکید بر نازکی و ظرافت هرچه بیشتر عناصر معماری و نمایش خطی به طور کلی با رنگ آمیزی دلپسند و کنده کاری ظریف جزییات است.

۲-۴- کلیسای بووه
این کلیسا که در سال ۱۲۷۲ میلادی ساخته شد و در سال ۱۲۸۴ میلادی کاملا بازسازی گردید، از درخشان ترین نمونه معماری، سبک گوتیک مشعشع است. ارتفاع چشمگیر کلیسای سنت شاپل پاریس معماران گوتیک را بر آن داشت که با استفاده از استخوان بندی ارتفاع ساختمان ها را افزایش دهند. این مسئله در کلیسای بووه به حدی رسید که ارتفاع آن را به ۴۷ متر رساند و در اثر ارتفاع زیاد تاق هایش فرو ریخت و در سال ۱۲۸۴ مجددا بازسازی شد. معماران سبک مشعشع از سنگ تا جایی که ممکن بود استفاده کردند. به این طریق این بنا با تاق های شش بخشی گوتیک آغازین ساخته شد. تلاش فراوانی برای ارتقا سبک مشعشع در کلیسای بووه صورت گرفت ولی چون فاصله ستون ها و جرزها و ارتفاع در کلیسای بووه بیش از آن بود، این عمل امکان پذیر نبود.

۳- معماری گوتیک پسین
دوره سوم یا آخر گوتیک را باید دوران اعتلا و همچنین پایان این شکوه و عظمت و ظرافت دانست. در این زمان معمار گوتیک تلاش وسیعی در جهت ایجاد قوس های متقاطع داشت که فشار تاق را بدون واسطه سرستون ها مستقیما به پایه های بنا منتقل کند. پنجره های وسیع تری جای پنجره های وسیع پیشین را گرفتند و شبکه های داخلی آن به صورت شعله های آتش در می آمد و نوارهای متقاطع به شکل ابرو در آنها تعبیه شدند.

در حقیقت معماری گوتیک پسین عبور از معماری سبک مشعشع به گوتیک شعله آسا بود و آن هم به علت استفاده از نقش و نگارهای نوک تیز چنین نامی به خود گرفت. این سبک در اواخر قرن پانزدهم به اوج شکوفایی خود رسید. در این مقطع زمانی پروژه های ساختمانی در فرانسه به دلیل جنگ متوقف شد و این هنر به خارج از فرانسه گسترش یافت. معماری نرماندی معمولا از آثار سبک معماری شعله آساست.

۳-۱- کلیسای سن مالکو
این بنا نمایی بسیار متفاوت با نماهای کلیساهای قرن سیزدهم دارد. این کلیسا نزدیک به ۵۴ متر طول دارد و ۵/۲۲ متر ارتفاع آن است. در مقایسه با کلیساهای بزرگ تقریبا کوچک است. سه درگاه ورودی با دو تاق نما در طرفین آنها با یک قوس به طرف بیرون انحنا یافته است. بر بالای هرکدام از آنها یک بخش مثلث شکل سوراخ سوراخ ساخته شده است که داخل آن با نقش های پر پیچ و تاب و سیم گونه شعله آسا پر شده است. بالکانه های مجوف قوس بندی های تار عنکبوتی با شیب آرامی به واحد یا بلوک مرکزی می رسند و از پشت مثلث های پشت نما ادامه می یابند. روی هم قرار گرفتن تمام عناصر و مجوف بودنشان بر حسب آشفتگی خطوط ساختمانی مناظر پیچیده ای پدید آورد.

۴- معماری گوتیک در سایر کشورهای اروپایی
معماری گوتیک در ایل دو فرانس متولد شد و به سایر کشورهای اروپایی نیز نفوذ کرد. بر این اساس در هر یک از کشورها معماری گوتیک دارای ویژگی های خاصی است.

۴-۱- گوتیک در انگلستان
انگلستان با روی باز معماری گوتیک را پذیرفت زیرا نیمی از کشور انگلستان در قلمرو فرانسه بود. اسلوب معماری گوتیک در انگلستان به سه مرحله تقسیم می شود. گوتیک نخستین، گوتیک مزین و گوتیک قائم. در معماری گوتیک آغازین در انگلستان پنجره های بسیار بلند و نوک تیز و ‏قوس هایی به همین روش پدیدار شد که سبک نیزه ای نام گرفت.

۴-۱-۱- کلیسای سالزبری
ویژگی های معماری گوتیک انگلستان به طور جالبی در کلیسای سالزبری که در فاصله سال های ۱۲۲۰ تا ۱۲۶۰ میلادی ساخته شده تجسم یافته است. نقشه بنای این کلیسا دارای سالن طولی قابل توجهی است و یک فضای تقاطع مرکزی دارد که در بخش کلیسا یعنی محراب و جایگاه خوانندگان با بقیه سالن از نظر طول برابری می کند. نکته قابل توجه در این کلیسا استفاده از دیوارهای قطور است که نسبت به بناهای دیگر گوتیک، رمانسک در آن کار شده البته از آن دیوارها اندکی کاسته شده است.

نمای این کلیسا همانند غربال است و با نمای داخلی کلیسا منطبق نیست. دارای برج های کوتاه و جرزهای افقی تورفتگی و سردرهای کوچک ورودی به شیوه موکدی است که با نماهای دو کلیسای پاریس و آمین متفاوت است. معمار این بنا تاکید قابل توجهی بر روی برج تقاطع کرده است. ارتفاع این کلیسا تا حدودی کم است. اگر عناصر نوک تیز معماری نداشت قطعا تصور می شد که یک کلیسای رومانسک است. در نقوش برجسته و نقش و نگاره های سه دهانه این کلیسا جزییات بسیار زیادی ملاحظه می شود.

۴-۲- گوتیک در آلمان
در ابتدای گسترش معماری گوتیک سرزمین فلاندر اسلوب و روش های معماری فرانسه را اقتباس نمود. معماری این ناحیه غیر مذهبی بود. معماران آن بیشتر توجه خود را معطوف به ساخت کاخ ها و ابنیه شهری نمودند تا ایجاد کلیساها. به همین دلیل اولین آثار معماری گوتیک تیمچه های بزازان بود.

۴-۲-۱- کلیسای سنت الیزابت
این کلیسا در شهر ماربورگ واقع شده است. راهروهای جانبی بخش عمده ای از نقش حائل بندی لازم برای تاق مرکزی را انجام می دهند. در نمای کلیسای سنت الیزابت اثری از آن همه پشت بند معلق دور تا دور بنا نیست و تا اندازه ای عاری از تزیین به نظر می رسد. فضای داخلی کلیسا که نور بیرون از شیشه های دو ردیف پنجره داخل می شود و آن را روشن می کند یکنواخت تر و روشن تر، پهن تر و یکپارچه تر از فضای داخلی دیگر کلیساهای کوچک است. پیدایش کلیسای تالاردار که معماران گوتیک دوره پسین در بیشتر نقاط می ساختند سرآغاز فصل اصلاح دینی در آلمان بوده است.

۴-۳- گوتیک در ایتالیا
معماری گوتیک در کشور ایتالیا از سایر کشورهای اروپایی بسیار متمایز است. ایتالیایی ها در قرون وسطی روش های گوتیک را سبک آلمانی می خواندند. معماران سبک گوتیک ایتالیا تحت تاثیر آثار ساختمانی ایل دو فرانس فرانسه قرار گرفتند تا آنجا که در شمال و مرکز ایتالیا بناهایی به سبک گوتیک پدید آمد. با اینکه ایتالیایی ها سبک گوتیک را با اکراه پذیرفتند و بناهای با شکوهی نظیر کلیسای میلان را پدید آوردند اما بناهای قابل بررسی و تاملی چون کلیساهای اورویتو، سینا، آسیزی و فلورانس را پدید آوردند که آمیزه ای از سه هنر بیزانسی، رومانسک و گوتیک بود.

ایتالیایی ها به علت داشتن اقلیم متفاوت نسبت به کشورهای دیگر اروپای شمالی از پنجره های بسیار بزرگ استفاده نکردند چون آفتاب در ایتالیا تابش و درخشش مناسب تری داشت. به همین علت از پنجره های کوچک بهره بردند؛ زیرا در مقابل آفتاب سوزان صحن کلیسای جامع مکان خنکی محسوب می گردید. معماران گوتیک ایتالیا به جای استفاده از پشت بندهای گوتیک دیوارهای ضخیم و کمربندهای آهنی را ترجیح می دادند. ایتالیایی ها علاقه ویژه ای به حفظ معماری و المان های رومی و بعضا یونانی داشتند.

۴-۳-۱- کلیسای فلورانس
ساخت این بنا از سال ۱۲۹۴ میلادی آغاز گردید و آنچنان بزرگ بود که آلبرتی گفته است سایه اش تمام توسکان را می پوشانید. این کلیسا کم ترین تشابهی با کلیسای گوتیک ندارد. روی دیوار صرفا در نقاطی پنجره های روزنه مانند کوچکی تعبیه شده است. سطوح این ساختمان نیز مانند سطوح دیوارهای کلیسای سان مینیاتوآل مونته به شیوه قدیمی توسکان با طرح های هندسی مرمرنشان تزیین شده اند. تنها یک پنجره قوس جناغی و پوشیده بودن صحن کلیسا با تاق های جناغی این ساختمان را ساختمانی گوتیک نشان می دهد. از نظر ارتفاع نیز نسبت به کلیساهای گوتیک فرانسه کم ارتفاع است و تمام تاکیدها بر خطوط افقی است تا خطوط عمودی.

گنبد با آنکه در نظر دارای قوس جناغی است ولی تفاوت آشکاری با برج های محل تقاطع در کلیساهای دیگر گوتیک دارد. برج ناقوس کلیسای فلورانس به شیوه ایتالیایی جدا از کلیسا قرار گرفته است بی آنکه بیهوده به نظر برسد، این برج از پایه مستقل است.

در ایتالیای دوره گوتیک علاوه بر کلیسا می توان به کاخ مردم در شهر سینا و کاخ دوگاله در شهر ونیز اشاره کرد. کاخ مردم به عنوان مرکز دنیوی اجتماع یعنی تالار شهر به اندازه کلیسای شهر موضوع غرور مردم به شمار می رفت و کاخ سینا به عنوان یک مسئله سیاسی تحسین مردم را برانگیخته بود.