از زمانی که امپراتور کنستانتین به مسیحیت گروید و آیین مسیح ( ع ) به عنوان آیین رسمی امپراتوری روم اعلام گردید ، پیروان مسیحیت توانستند آزادانه به تبلیغ آیین خویش بپردازند ، اما پیش از ان در خفا و در زیرزمینی ها به تبلیغ آیین مسیحیت می پرداختند . هنر مسیحیت آغازین را می توان از روی موضوعاتشنان شناخت نه از روی سبک آنها،زیرا مسیحیت تنها یک ایدئولوژی بودوسبک هنری مسیحیان پیروسبک رومی بود.
معماری صدر مسیحیت را به طور کلی می توان به دو بخش تقسیم نمود:
۱- پیش از کنستانتین از سال( ۳۱۳-۵۰ میلادی ) « دوره پیگرد ».
۲- پس از کنستانتین ( از سال ۳۱۴ تا سال سقوط امپراتوری ) « دوره بازشناسی ».
دوره نخست ( دوره پیگرد ) : معماری مسیحیان را در این دوره به علت تعقیب و کشتار ایشان به دست رومیها ، دوره پیگرد می نامند ، تمام هنر این دوره در مخفیگاهها و زیرزمین شکل گرفته است و بارزترین نمونه آثار معماری این دوره ، مقبره هایی درزیر زمینیها است و به همین علت مقابر ” دخمه ای” نامیده می شوند . این مقابر شبکه های گسترده ای از دالانها و اتاقکهای زیرزمینی در زیر شهر رم و شهرهایی هستند که به عنوان گورستانهایی پنهانی برای دفن مردگان مسیحی استفاده می شده است؛ وجود پلکانهای مسدود و مجزا ، تورفتگیها ، گذرگاههاودرهای مخفی ورودی و خروجی بیانگر ان است که مقابر دخمه ای در ابتداء به عنوان مخفیگاه برای پناهندگان مورد استفاده قرارمی گرفته ودر انها آیینهای سری مسیحی نیز اجرا می شده است ولی نقش اصلی آنها جای مردگان بوده است .ازجمله انها،مقبره دخمه ای”کالیکستوس” رم است که درسده دوم میلادی ساخته شده است .درمعماری این دخمه ها، پس از آنکه قطعه زمینی برای گورستان برگزیده می شد ، دالانی به پهنای ۹۰ تا ۱۳۰ سانتی متر و با فاصله مناسب از سطح زمین در گرداگرد آن حفرمی کردنند سپس.تورفتگیهایی به موازات محور دالان برای نگه داری از اجساد مردگان گشوده می شد که « لوکولوس » نامیده می شدند ونیز اتاقکهای کوچکی به نام « کوبیکولوم » به عنوان نمازخانه تدفینی در دیوارها ساخته می شدند ،و دالانهای دیگری عمود بر آنهاتا جایی که فضای جانبی اجازه می داد حفر می کردند .آنگاه سطوح بالایه های پایین تر و از طریق پلکانهایی به یکدیگر متصل می شدند طبقات مزبور در بعضی از شبکه ها تا پنج طبقه می رسید . سقف بسیاری را با نقاشی دیواری به شیوه آیین های رومی تزیین می کردند . موضوعات این نقاشی ها بیشتر درباره زندگی حضرت مسیح ( ع ) و یاران او بودکه در لباس های ساده و عاری از هرگونه زیور به تصویر کشیده می شد .
معماری دوره بازشناسی : از سال ۳۲۵ میلادی وقتی که کنستانتین مسیحیت را دین رسمی امپراتوری روم قرار داد، آغاز و تا حدود ۵۰۰ میلادی وقتی که ایالتهای غربی امپراتوری در زیر سیطره شاهان « بربر» قرار گرفت ادامه می یابد . احتمالا عبادات و تجمع ها در خانه های « انجمنی » یا تالارهای ستوندار ساده برگزار می شدند . بقایای یکی از خانه های اولیه به دست امده شبیه به یک باسیلیکا بوده است .
زیرا دین مسیح به عنوان ایدئولوژی نو در زمینه معماری نمی توانسته سبک خاصی را ارائه نماید . در چنین جامعه ای کلیسای مسیحی در قالب و فرم باسیلیکاهای رومی شکل می گیرند . نخستین کلیسای مسیحی ، “سن پیترو” در رم است که ترکیبی است از خانه های حیاط دار پیشگفته و باسیلیکای رومی . برای مسقف نمودن این کلیسا برخلاف معماری رومی از تاق و قوس استفاده نشده است و از سقف چوبی شیبدار ، که موجب سبکی و سرعت در ساخت بوده ، بهره گرفته شده است . شکل و فرم کل کلیساها قابل مقایسه با یک باسیلیکاست، صرفا با این تفاوت که ستونهای گرداگرد محوطه د اخلی ( سالن اصلی ) فقط در خطی طولی به کار گرفته شده اند و در دید کلی پنج دالان پدید آورده اند که صحن اصلی کلیسا را منتهی به محراب می کنند و تنها یک محراب در سمت شرق تعبیه دشه است . ورودیهای جناحین طولی باسیلیکا ، به ضلع عرضی مقابل محراب انتقال یافته است . و همچنین بازوهای بیرون زده از بدنه اصلی از مشخصه های معماری کلیسای مسیحی است که بعدها در روند تکاملی کلیساها شاهد تغییر مکان این بازوها به قسمت مرکزی پلانها خواهیم بود .پلانهای کلیسای مسیحیت که به شکل صلیب است ، از اینجا آغاز گردیده است
.
معماری صدر مسیحیت را می توان در دونوع پلان عمده بررسی کرد :
۱-پلان باسیلیکایی: که به عبارتی به کلیسای با پلان طولی نیز معروف است .
۲-پلان مدور: که به تقلید از پلانهای رومی در ساخت کلیساها رواج یافته است .
کلیسای سانتاکونستانستا ( آرامگاه دختر کنستانتین ) : فضای داخلی آن به دو قسمت متمایز تقسیم شده است ، یکی تالار گرد و گنبد دار مرکزی است که به وسیله ردیف پنجره زیر سقف روشنی می گیرد و به منزله شبستان کلیسای طولی یا مستطیل شکل است ، و دیگری غلامگردشی با تاق گهواره ای که همچون حلقه ای به دور تالار مرکزی قرار گرفته است و دارای تزیینات موزائیک کاری می باشد. پلان اصلی کاملا متاثر ازپلان معبد پانتئون رم است ، فقط در اینجا از دیوار نازک به جای دیوار ضخیم و از راهروهای جانبی استفاده شده است .
کلیسای مزار مقدس : انواع پلانهای مدور باسیلیکایی درآن به کار رفته است. از ساختمان اصلی این باسیلیکا چیزی به جا نمانده است .ساخت آن پیش از ۳۳۳ میلادی آغاز شده بود که در سال ۶۱۳ میلادی تخریب شد و بعد دوباره سازی شده است . این بنا باسیلیکای نسبتا کوچکی است که دهلیز سرگشاده کوچکی در ابتدای آن واقع شده . در حیاط پشت باسیلیکا دو نقطه قابل احترام قرار دارد : صخره تصلیب دریک طرف و مزاری مقدس با پوششی از بنای گنبدی در عقب . این ساختمانها ، با توجه به عملکرد آیینی شان به هم ممتصل می شوند و از لحاظ معماری به وسیله یک دیوار پیرامونی به هم مربوط می گردند. بخش گنبد این کلیسا شبیه به کلیسای سانتاکونستانستا است ، این بنا ترکیبی از دو نقشه طولی و مرکزی است که نقشه آن دویست سال بعد در کلیسای صوفیه در شهر قسطنطنیه وزمان بیزانس تکرار شد .
