تحول شگرف و عظیم رنسانس در مسیر طبیعی زندگی و تفکرات و هنر و اندیشه حاکم بر اروپای قرن ۱۴ و ۱۶ میلادی که ریشه در مذهب و سنن داشت و ریشه بخش های اعظم آن در سده های میانه و پیش از آن وجود داشت با تحولات در نگرش انسان پدیدار گردید. دوره رنسانس عصر اکتشاف، توسعه طلبی-واقع بینی و گذر از بینش الهی و ماوراءالطبیعه و روی آوردن به اندیشه و ارزش دنیای طبیعی و زندگی بشری است.

معماری رنسانس
واژه رنسانس به معنی تولد دوباره و نوزائی است، اصل این کلمه ایتالیایی و از واژه rinascita به معنی تجدید حیات مشتق شده است. در واقع رنسانس احیای هشیارانه سنت های کلاسیک یونان و روم بود و به زبان های اروپایی رواج یافته و اینک بین المللی شده است. تحولات هنری رنسانس را می توان در سه دوره بررسی و مطالعه کرد.

۱- معماری رنسانس آغازین (۱۴۰۰-۱۲۰۰ م)
هنرمندان ایتالیایی که همواره تحت تاثیر هنر روم باستان و یونان بودند، به سوی دوره جدیدی از هنر گام نهادند که نشات گرفته از احساسات و فرمول های ویژه روم بود و سعی کردند با ترکیب و تلفیق این هنر با مسائل روزمره و هنر موجود تحولی جدید در هنر به وجود آورند. رنسانس آغازین در ایتالیا در زمینه پیکرتراشی و نقاشی رشد قابل ملاحظه ای یافت. پیکره ها در این دوره با دوره های رومانسک و گوتیک تفاوت داشته و دیگر پیکره در این دوره برای تعریف ساختمان نبود و محل قرارگیری مجسمه ها نیز از سردرها و سرستون ها به داخل ساختمان کشیده شد.
در زمینه معماری هم رنسانس از ایتالیا آغاز شد. خرابه های آثار رومی در برابر چشم ها بود، بنابراین به تقلید از آنها پرداخته، هنر گوتیک را کنار گذاشتند، تاق رومی، ستون بندی به سبک های قدیم یونانی و گنبدسازی مورد توجه قرار گرفت.

۲- معماری رنسانس میانه (۱۵۰۰-۱۴۰۰ م)
در این دوره تحول بزرگی در معماری رنسانس به وجود آمد و معماران بزرگی چون برونلسکی سهم به سزایی در این راه داشتند. وی با روی آوردن به هنر روم و اقتباس از ساختمان های صدر مسیحیت و یونان و روم باستان دست به احیای هنر معماری زد.
از بناهایی که توسط این معمار ساخته شده می توان به کلیسای فلورانس، بیمارستان کودکان سرراهی و نمازخانه پاتسی اشاره کرد که از خصوصیات معماری رومی برخوردار است. در این مقطع زمانی بنایی که قوس های هلالی و نیم دایره، ستون های رومی و سایر ویژگی های این نوع معماری را داراست، بیمارستان کودکان سرراهی است.
در دوره رنسانس میانه طرح بناها بر اساس تقارن مرکزی یعنی متقارن بودن تمام اجزای بنا نسبت به یک مرکز مرسوم گردید و بعضی از بناها اقتباس یافته از پانتئون روم بوده است. از بناهای این دوره کاخ مدیچی به طراحی میلکوتسو است که بر اساس خانه های ییلاقی رومی که دارای یک حیاط مرکزی بودند ساخته شده است. ابتکار معماران رنسانس در ساختن انواع ساختمان های شهری و تالارهای عمومی و صنفی و به خصوص کاخ های اعیانی پرتجمل بوده است.
یکی از ویژگی های معماری این دوره استفاده از عناصر افقی مانند طره یا هره چینی و سنتوری ها و هره های افقی برای تاکید به خطوط افقی برخلاف معماری گوتیک بود. استفاده از تاق نماها از خصوصیات بارز معماری این دوره است.

۳- معماری رنسانس پیشرفته (۱۶۰۰-۱۵۰۰ م)
با آغاز قرن شانزدهم رنسانس وارد مرحله تکامل یافته ای شد که رنسانس پیشرفته نام یافت و این به دلیل نوعی تعالی طلبی و آرمان گرایی نوین در ذهن هنرآفرینان این دوره بود. این دوره از رنسانس در حقیقت نقطه عطفی در تاریخ اروپا بوده است. هنرمندان این دوره علاقه زیادی به انسان گرایی داشتند و انسان و بدن او را به عنوان شاخص و سمبل برای کارهای هنری خود می دانستند. این انسان گرایی و الگوپرستی در هنر میکل آنژ به اوج کمال خود می رسد.
هنر معماری در این دوره از رنسانس را افرادی چون میکلانژ، بوناروتی، لئوناردو داوینچی و … به اوج کمال رسانیدند.

معماری که در این زمان بر اساس ساختمان متمرکز به یک نقطه بود به روشی بسیار زیبا ترقی کرد و از بدن انسان در طرح بناها تقلید شد، برخلاف تقارن محوری که در دوره های رومانسک و گوتیک متداول بود. از بناهای مهم این دوره معبد تمپیه تو اثر دوناتلوبرامانته است. این بنا که برای مشخص کردن محل به صلیب کشیدن پطرس حواری ساخته شد و بیشتر به یک معبد کوچک قبل از مسیحیت در معماری روم شباهت دارد به عنوان الگوی کلاسیک یک ساختمان گنبددار دوره رنسانس محسوب می شود.
کاخ فارنزه از بناهای دیگر این دوره است که اثر آنتونیوداسانگلو است. میکلانژ که در سال های آخر عمرش به معماری روی آورده بود جزو شاخص ترین معماران آن دوره محسوب می شد و بعدها نیز پدر سبک باروک شناخته شد.

وی در سن پنجاه سالگی مامور بازسازی تپه کاپیتول شد و تصمیم گرفت که نظم و تقلید از بدن انسان را در طرح بگنجاند. در روی این تپه دو ساختمان قدیمی که متعلق به روم باستان بوده قرار داشت که یکی ساختمان سناتورها و دیگری کاخ شهرداری بود که بین این دو ساختمان یک زاویه ۸۰ درجه وجود داشته است. میکلانژ هم برای ایجاد تعادل در طرح، ساختمان دیگری که از لحاظ نما با بناهای دیگر هماهنگ باشد ایجاد کرد. او برای تصویب طرحش با این دلیل که معماری باید تا آن حد از شکل بدن انسان پیروی کند که اجزای هر ساختمان را به طور متقارن در پیرامون یک محور مرکزی و یگانه قرار دهد، توانست کارفرمایان را متقاعد کند. پس از آن به سرعت به طراحی یک ساختمان دیگر در مجاور دو ساختمان قدیمی اقدام کرد که بعدها موزه کاپیتول نام گرفت و طرح یک میدان بیضی شکل را در بین این سه ساختمان ارائه داد که در مرکز آن پیکره سوار بر اسب مارکوس اورلیوس قرار دارد.

مهارت میکلانژ در پیکرتراشی بیش از معماری بود. از تندیس های معروف او پیکره های موسی و داوود است. بخشی از پیکرتراشی در خدمت معماری رنسانس بوده است. معماری رنسانس در حین تقریبا سه سده توانست تاثیرات شگرفی در معماری کشورهای اروپایی بگذارد که آثار آن تا چند قرن بعد مشخص بوده است.

۴- ویژگی های معماری رنسانس

– در بیشتر ساختمان های شهرهای مختلف ایتالیا اصل تعادل کلاسیک در معماری گوتیک نافذ باقی ماند و برای اعتدال بخشیدن به جهش صعودی خاص معماری گوتیک عنصر افقی معماری کلاسیک نیز کارایی خود را حفظ کرد.

– خصلت اصلی معماری رنسانس اهتمام و تلاش به افزودن کمال و زیبایی و تجمل و شکوهمندی بود بر آنچه که در روم باستان به ثمر رسیده بود، بر پایه عقل و اعتدال و با پیروی از موازین دقیق ریاضی و تناسب هماهنگ.

– برخلاف معماری گوتیک آرمان معماری رنسانس بر اساس نقطه مرکزی بود و چون معماری گوتیک بر اساس پلان محوری بود، در معماری رنسانس ساختمان ها بر اساس نقشه متمرکز با گنبدی ضخیم بر بالای آن که یادگار دوران اعتلای روم باستان بود طراحی می شدند.

– نقشه های دوره رنسانس عموما به شکل چهارگوش (صلیب یونانی) یا صلیب رومی (مستطیل) طراحی و تاق و گنبد بر قسمت مرکزی آن بسته می شد.

– در تمام نماها و بناها و به ویژه دیوارهای داخلی دوران رنسانس از عناصر معماری کلاسیک روم استفاده می شد.

– از آنجا که به کار بستن نقشه متمرکز در معماری با مفهوم ساختمان کلیسایی و نیازمندی های آیینی آن مغایرت داشت، نقشه بنای مستطیل شکل در طول زمان برای ساختن کلیسا ارجحیت داشت. لیکن این نیت پیوسته مدنظر بود که از ترکیب دو نوع نقشه متمرکز و محوری معماری نوینی با هر دو خاصیت به وجود آید.

– ساخت انواع ساختمان های شهری، تالارهای عمومی و صنفی و به ویژه کاخ های اعیانی پرتجمل که مورد درخواست بازرگانان بود. این نوع کاخ ها یا عمارات اعیانی اساسا از ردیف اتاق هایی معمولا مرتبط به هم که گرداگرد حیاطی مرکزی بنا می شد و تا سه طبقه بالا می رفت، تشکیل می شد.

– نماسازی کاخ ها با چند نوع سنگ چین روستایی روسازی می شد. غالبا هر طبقه با یک نوع سنگ چین نماسازی می شد و نیز هر طبقه به طره ای تزیینی که تقسیم بندی افقی بنا را موکد می ساخت از طبقه دیگر جدا می شد.

– ساختن خانه های ییلاقی به پیروی از رسم روم باستان برای دولت مردان معمول گردید. این خانه ها در بیرون شهرها و میان باغ ها یا مناظر طبیعی با سرسراهای ستون دار و مهتابی های بزرگ و نیز در هماهنگی کامل با محیط ساخته شدند.
– استفاده از پیکره در داخل ساختمان به جای نماسازی که در شیوه گوتیک معمول بود. در پیکره ها طبیعت گرایی به خوبی قابل درک است.

– در دوره رنسانس پیشرفته ساختمان هایی که بر اساس تقارن نقطه ای ساخته می شدند، پیشرفت شایانی کردند و از تناسبات بدن انسان در طرح بناها استفاده می شد.

– در اواخر دوره رنسانس پیشرفته نماها به صورت تندیس وار درآمدند و از فرم بدن و نظم در طراحی استفاده فراوان شد. به نظر می رسد که این مقطع مقدمه ای برای آثار باروک باشد.

– معماری رنسانس برخلاف گوتیک در بناهای غیر مذهبی و تجملی و قصرسازی رشد کرد. هرچند که کلیساهای بسیاری هم ساخته شد، ولیکن معماری غیرمذهبی بیشتر مورد توجه بود.

۵- آثار برجسته معماری رنسانس

۵-۱- گنبد کلیسای فلورانس (سانتاماریادلفیوره)
این گنبد بر روی کلیسای فلورانس که یک اثر معماری گوتیک است توسط فیلیپو برونلسکی طراحی و ساخته شده است و یکی از شاهکارهای معماری جهان است. فضای زیر این گنبد ۴۲ متر پهنا دارد. او مرکز گنبد را بالا برد و آن را به گرد یک مقطع تیزدار طراحی کرد و برای به حداقل رساندن وزن ساختمان یک گنبد دو پوسته نسبتا نازک به گرد تویزه های بیست و چهارگانه آن که هشت تویزه آن در بیرون قابل رویت هستند، طراحی کرد و نوک گنبد را با فانوس بزرگی مهار کرد. شایان ذکر است که این معمار در ایجاد این گنبد تحت تاثیر معماری گنبد سلطانیه قرار گرفته است.

۵-۲- کلیسای سن پیتر
این کلیسا چند سال پس از اجرای طراحی تپه کاپیتول با نظارت میکلانژ ساخته شد. در نقشه برامانته برای این کلیسا، میکلانژ تمرکز مهمی دید آورد و بافت مرکزی را از تعدادی مربع متقاطع در هم بافته به یک صلیب گنبددار یونانی در دل یک مربع تقلیل داد. و یک رواق پانتئون مانند دو ستونی را در برابر کل مجموعه قرار داد. تندیس وار کردن معماری در اینجا از طبقه همکف تا طبقات زیر شیروانی بسط می یابد و تا ساقه گنبد و خود گنبد می رسد و کل بنا از قاعده تا راس به صورت یک کل در هم کشیده می شود. انتهای گنبد غربی درست همان چیزی نیست که مدنظر بوده است. او ابتدا گنبدی با نیمرخ برجسته مانند گنبد کلیسای فلورانس طراحی کرده بود ولی در طرح نهایی اش آن را به یک گنبد نیمکره وار تبدیل کرد که پس از مرگش جاکومودلاپورتا اجرای آن را به عهده گرفت.

۵-۳- بیمارستان کودکان سرراهی
این بنا در شهر فلورانس و توسط برونلسکی که اولین سبک مشخصه خود را پیاده کرد، طراحی شده است. عنصر بنیادی در طراحی این ساختمان یک رشته قوس های نیم دایره متکی بر ستون های باریک و محصور در قالبی از ستون های چهارگوش در بدنه نما است که در زیر اسپری تخت و افقی قرار گرفته اند.

۵-۴- دهلیز کتابخانه لورنستو
این دهلیز توسط میکلانژ طراحی و ساخته شده است. نقشه ویژه این ساختمان از وظیفه خاص کتابخانه و زمین نسبتا محدودش متاثر بود و میکلانژ می بایست در دو فضای متضاد، یکی فضای دراز و باریک کتابخانه و دیگری فضای عمودی دهلیز آن کار می کرد.
در فضای دوم همه چیز عظیم و تجسمی است، ولی در فضای نخست سطوح و برجستگی های تالار مطالعه یکنواخت و کم عمق تر شده اند. برای آن که حواس مطالعه کنندگان پرت نشود ارتفاع پله ها و نرده های طرفین آن طوری کار شده است که حرکت بر روی آن را آسان می سازد. ستون نماها و تاق نماهایی که به صورت جفتی و گاه به صورت منفرد در این بنا به کار گرفته شده متاثر از معماری روم باستان است.

۵-۵- تمپیه تو
برامانته پس از ورودش به روم در سال ۱۴۹۹ میلادی بنایی ساخت که بعدها به عنوان معماری کلاسیک و گنبددار برای رنسانس و دوره های بعد شناخته شد. این بنا تمپیه تو نامیده می شد و وجه تسمیه اش آن بود که ظاهرا به یک معبد کوچک دوران پیش از مسیحیت شباهت دارد.

۵-۶- کلیسای سانتاماریا دله کارچری
این کلیسا در مانتوا طراحی و اجرا شد. این بنا از روی یک پلان صلیب یونانی ساخته شده است. در این بنا بازوهای صلیب یونانی کوتاه هستند و تاکید معمار بر مربع مرکزی و گنبد بوده است. این کلیسا به یک ساختمان نقشه مرکزی نزدیک شده است. در این بنای بلوک مانند پهنا و ارتفاع یکی است و پهنای بازوهای صلیب دو برابر عمقشان است. مفصل بندی ساختمان شدیدا تحت تاثیر آثار برونلسکی است. این بنا با نمازخانه پاتسی قابل مقایسه است.

۵-۷- ویلای روتوندا
این ویلا یکی از معروف ترین ویلاهای عصر رنسانس است که توسط آندرئا پالادیو بر روی تپه ای ساخته شده است. این ویلا بدون یال های فرعی شامل ساختمان های خدماتی است و از لحاظ طرح و نقشه گونه ای کلاه فرنگی به شمار می رفت. به این ترتیب نقشه ساختمانی متراکم در مرکز این ویلا با چهار نمای همانند و رواق ورودی مشابه اش منطقی و مفید به نظر می رسند. چون از تک تک این رواق ها می شد در حکم یک سکو استفاده کرد و به اطراف نگریست و منظره متفاوتی را در برابر خود دید. این ساختمان با پلان ویژه اش کمال مطلوب معماران رنسانس بود.

۵-۸- کلیسای سانتواسپیریتو
این کلیسای چلیپا شکل پس از مرگ برونلسکی به پایان رسید و چنان بر پایه بخش های چندگانه یا قطعه های مربع تقاطع گنبددار طراحی شده که طراحی رمانسک را به یاد می آورد. این واحدها که فضایی پیوسته و بی گسست است به شیوه باسیلیکا های مسیحیت آغازین بازتاب نیافته است. راهروهای جانبی که به مربع های کوچک تر و دارای مربع های تاق بندی شده تقسیم شده اند، دور تا دور فضای سقف مسطح میانی کشیده شده اند. در عین حال تلاش برونلسکی برای ارائه یک نقشه و جلوه ای متمرکز به فضای گنبد داخلی نشان می دهد که وی تحت تاثیر ویژگی های فشرده و مستقل ساختمان هایی مانند معبد پانتئون است.

۵-۹- کاخ شامبور
این کاخ در کشور فرانسه احداث گردیده است. در این کاخ مفاهیم تعادل و تقارن به سبک ایتالیایی بر فرم بی قاعده دژهای قدیمی فرانسوی غلبه کرده است. این نقشه چهارگوش به وسیله برج های مدوری در چهار گوشه خود مورد تاکید بیشتری قرار گرفته است و ساختمان مرکزی نیز بر اساس یک نقشه صلیب یونانی است که در چهار گوشه آن نیز قرینه فضای بیرونی چهار برج در چهار گوشه آن تعبیه گردیده است.

۵-۱۰- کلیسای سان فرانچسکو
این بنا توسط آلبرتی در سال ۱۴۵۰ میلادی در ریمینی ساخته شده است. نمای ساختمان کلیسای مزبور شکل و فرم جالبی دارد و آن به علت شکست تقارن در بخش فوقانی یا سنتوری بالای آن است. چون با ایجاد یک شکاف و مرتفع کردن یکی از طرفین سنتوری فرم خاصی برای آن در نظر گرفته شده است و در قسمت پایین هم یادآور نمای تاق نصرت های رومی است.