معماری تمدن های اژه ای
اگر از کنار دلتای نیل به سوی شمال دریای مدیترانه پیش برویم، نخستین نقطه ای از خاک اروپا که در برابر دیدگانمان ظاهر می شود، گوشه جزیره کرت است. پیش از آن نوبت به گروه پراکنده ای از جزایر کوچک موسوم به سیکلاد (کوکلادس) می رسد، که چون دایره ای در میان دریای اژه گرد هم قرار گرفته اند. در ادامه اندکی بالاتر از آن سرزمین اصلی یونان واقع است که در سمت شرقی دریای اژه ، کنار سرزمین آسیای صغیر (ترکیه) را در مقابل خود دارد. در نظر باستان شناسان واژه (اژه ای) نه فقط اصطلاحی جغرافیایی است، بلکه بر عموم تمدن هایی که طی هزاره های سوم و دوم قبل از میلاد که پیش از پیدایش تمدن خاص یونانی، در آن پدید آمده اند، اطلاق می شود. این تمدن سه گانه که در عین ارتباط و خوشاوندی نزدیک از یکدیگر متمایز بوده اند عبارتند از: تمدن کرتی که به پیروی از نام پادشاه افسانه ای معروفش مینوس ، تمدن مینوسی خوانده شده است و تمدن جزایر کوچک واقع در شمال کرت یا تمدن سیکلادی و تمدن سرزمین اصلی یونان یا تمدن هلاسی. هر یک از آنها به ترتیب به سه دوره پیشین (کهن)، میانه و پسین (جدید) تقسیم شده وبزرگترین پیشرفت های هنری آنان متعلق به انتهای دوره میانه و سراسر دوره پسین (جدید) بوده است.
۱- معماری مینوسی
تمدن مینوس غنی ترین و شگفت انگیزترین تمدن دنیای اژه ای شناخته شده است. چیزی که این تمدن را نه تنها از مصر و خاورمیانه و همچنین از تمدن باستانی سرزمین یونان مجزا می دارد، فقدان دوام و پیوستگی آن است. آن آثار چنان به طور ناگهانی ظاهر شده و از میان رفته اند، که ناچار باید اذعان نمود که عوامل خارجی در تعیین سرنوشتشان دست به کار بوده است.
۱-۱- دوره مینوسی کهن
دوره مینوسی کهن (پیشین) را که به دوره پیش از کاخ ها معروف است، عمدتاً با مقداری سفالینه و تکه های پراکنده چند پیکره می شناسیم. از جمله می توان به سفالینه های بسیار سخت موخلوس و ظروف گلی دست ساز اشار کرد. برجسته ترین و جالب ترین آفریده های هنر اژه ای در عصر مینوسی پیشین، مقدار بسیار زیادی پیکره های کوچک اندام مرمرین از جزایر سیکلاد است. بیشتر پیکره های برهنه زن ها در حالتی هستند که دست هایشان را در ناحیه شکمشان روی هم گذاشته اند و در این مدت که از حدود هزاره سوم تا اوایل هزاره دوم ق.م درست در مدت هشت قرن از دوران اولیه (پیشین) تمدن مینوسی ساکنان جزیره کرت قدمی فراتر از مرحله زندگی ده نشینی عصر نوسنگی ننهاده بودند. هر چند از طریق دریا داد و ستد و ارتباطی با مصریان یافته بودند.
۱-۲- دوره مینوسی میانه
این زمان با ویژگی تاسیس کاخ های کهن در حدود سال ۲۰۰۰ ق.م از دوره پیشین متمایز می شود. ساختمان سازی در کرت نه بر مقابر و معابد تکیه می کرد و نه بر دژها، بلکه به کاخ های ویژه پادشاهانش توجه داشت و شهرهای سلطنتی نیز گرداگرد همین کاخ ها ساخته می شدند. احتمال دارد که این کاخ ها پس از حدود سه قرن یعنی در سال ۱۷۰۰ ق.م در اثر زلزله های مکرری که در این بخش از منطقه مدیترانه واقع شده، نابود شده باشند.
عدم وجود استحکامات در جزیره کرت نیز مشهود است، زیرا نقاط استحکامات بندی شده در تمام عرصه های جغرافیایی هنر هلاسی و سیکلادی به چشم می خورد. این یا دلیل بر قدرت نیروهای دریایی کرت و یا صلح پایدار در جزیره ، یا هر دوی اینهاست.
۱-۳-دوره مینوسی پسین
هنر دوره جدید با بازسازی کاخ ها آغاز می شود، یعنی در فاصله زمانی سال های ۱۶۰۰ تا ۱۵۰۰ ق.م آغاز شد و عصر طلایی تمدن کرت نخستین تمدن بزرگ مغرب زمین را پدید آورد. این کاخ های نوین منبع اصلی دانش ما دوباره معماری مینوسی شمرده می شود. مدارک مربوط به عصر بی مانند خلاقیت و پیشرفت های زودرس هنری به همین دوره مربوط می شود که سال ۱۴۰۰ ق.م پایان آن است.
نگاهی به تالار بارگاه ملکه با تالار ستون ها و روشنایی آن، شیوه ی نمونه وار تزیین دیوارهای اتاق های مهم کاخ کنوسوس را نشان می دهد. در این نقاشی های دیواری، بسیاری از جنبه های زندگی کرتی ها (مسابقات گاوبازی، رژه و مراسم مذهبی) و طبیعت (پرندگان، چارپایان، گل ها و زندگی دریایی با دلفین هایی که در میان دیگر جانداران دریایی به جست و خیز پرداخته اند) تجسم یافته اند.
۱-۴- کاخ ها
این کاخ ها که برای پادشاهان و خدمه ایشان بازسازی شدند، راحت و زیبا بودند. شاهزاده کتری همانند فرمانروایان دیگر تمدن ها رهبران مذهبی هم بودند. اما از آنجایی که یک اجتماع جزیره نشین با یک محدوده جمعیتی مشخص نمی توانست بطور کلی با گذشته قبیله خود قطع رابطه نماید و دارای یک ساختمان اجتماعی کلاسیک باشد، به همین دلیل شاهزادگان و قصر آنها مانند فرعون و مکانش غیر قابل دسترسی نبوده اند.
۱-۴-۱- کاخ ملیا
این بنا را به عنوان نخستین کاخ شهر کرت محسوب نموده اند، این مجموعه بنا در پیرامون یک حیاط مستطیل شکل ساخته شده و در حقیقت حیاط المان اساسی شکل گیری مجموعه است. اختلاف این کاخ با قصرهای بین النهرین زیاد است. به عنوان مثال در این جا بحث از یک حیاط، که بوسیله ساختمان هایی که پیش از این ساخته شده، پدید آمده است، نیست. حیاط در کرت یک میدان، یا یک آگورا بود که خود دارای یک ارزش مشخص و نشان دهنده ساختمان های اطراف نیز می باشد.
به طور کلی عملکرد عمده حیاط به عنوان میدان در زندگی عمومی شهر محل نمایش ها و ورزش ها و… بوده است.
۱-۴-۲- کاخ کنسوس
یکی از بزرگترین کاخ های مینوسی کاخ کنسوس است. ساختمانی فاقد نقشه که در برابر شیب های بالایی و بر روی تپه ای کم ارتفاع در انتهای یک دشت حاصلخیز ساخته شده بود. زمین حیاط بزرگ مستطیل شکل که تمام واحدهای کاخ گرداگرد آن ساخته شده اند، در زمان کاخ کهن تسطیح شده بود. شیوه حلقه زدن ساختمان ها به دور آن حکایت از این دارد که نقشه اش پیشاپیش تهیه نشده بود، بلکه چندین هسته مرکزی ساختمانی، همراه با هم رشد می کرده اند و حیاط مزبور نیز نقش سازمان دهنده اصلی را ایفا می کرده است. دومین عامل سازمان دهنده، دو دالان دراز بوده اند. یک دالان شمالی- جنوبی در ضلع غربی حیاط، اتاق های اداری و تشریفات را از انبارها که محل ذخیره سازی شراب، غلات، روغن و عسل در خمره های بزرگ بودند، جدا می کرده است. در ضلع شرقی حیاط یک دالان شرقی غربی، تالارهای مخصوص شاه و ملکه و تالارهای پذیرایی (جنوب) را از اتاق های کارگردان و پیشخدمت ها (شمال) جدا می کند. در گوشه شمال غربی کل مجتمع ساختمان، میدان یا محوطه تئاتر با پله ها (صندلی پله ای) در دو طرف نخستین نسل تئاتر یونان در دوره های بعد دیده می شود. هدف از ساختن این محوطه روشن نیست ولی از ویژگی هایی است که همچون حیاط مرکزی، در دیگر کاخ های کرت نیز ظاهر می شود. پیچیدگی نقشه ساختمانی این کاخ در نظر یونانیان با آیین پرستش تبر دو سر که در اینجا رواج داشت مربوط بوده است، احتمالاً افسانه یونانی مربوط به معبر هزار خم (لابیرنت) کرت از همین جا گرفته شده است. در زیر کاخ، شبکه کار آمدی برای فاضلاب از لوله های سفالی ساخته شده است و به همین علت، احتمال زیادی می رود که کنسوس یکی از بهداشتی ترین شهرهای جهان تا پیش از سده بیستم بوده باشد.
روش ذخیره سازی عملی در انبارهای شمال غربی که تعدادی از خمره ها تا امروز در جای خود باقی مانده اند، به نمایش گذاشته شده است. کف بعضی از اتاق ها صاف بود، بقیه اتاق های دیگر نیز چال های سنگی و دراز داشتند. دیوارها بسیار ضخیم بودند و به احتمال قوی سقف های این انبار ها نیز بسیار ضخیم بودند برای آنکه داخل انبارها خنک بماند، روی بنای سنگی را با خاک می پوشانده اند. در بیشتر بخش های کاخ، دیوارهای سنگی قطور وجود داشت که از سنگ های نتراشیده ای که در داخل ملات کار گذاشته می شدند، ساخته می شدند. از سنگ تراشیده یا قالب سنگ های تمام تراش، برای ساختن گوشه های ساختمان و دورتا دور چارچوب های درو پنجره استفاده می شد.
این کاخ سه اشکوب (طبقه) با پلکان های داخلی داشت که بر گرد روشنایی و هواکش های آن ساخته شده بودند، روشنایی ها و هواکش های مزبور نور و هوای لازم را به درون کاخ می رساندند. از ویژگی های مشخص کننده ستون های مینوسی که در آغاز از چوب ساخته شده بودند ولی بعد ها، با سنگ باز سازی شدند، سرستون های پیازی شکل و بالشتکی و شیوه مخروطی شدن تنه ستون در قاعده و پهن تر شدنش در راس بود. مدرک معتبری که دال بر اهمیت مذهبی این ستون برای کرتی ها بود، موقعیت مرکزی آن در دروازه شیران در میسن و این واقعیت است که دور تا دور قاعده ستون در یکی از دو طبقه پایینی کاخ کنوسوس را طغاری گرفته بود که برای ساغر ریزی به کار می رفته است.
در منظومه ایلیاد از( نود شهر) کرتی نام رفته است، زمانی که یونانیان آنها را فتح می کردند از جمعیت فراوان آنها به حیرت می افتادند. حتی امروز هم محققان از ویرانه پرپیچ و خم خیابان های سنگفرش جدولدار، کوچه های متقاطع و دکه ها و خانه های حکومتی ساخته شده، به اعجاب می افتند. اما کاخ ها و شهرهای متعددی در این سرزمین وجود داشته اند که می توان به شهر فایستوس در سوی دیگر جزیره درساحل جنوبی، اشاره کرد که به قول هومر، همراه بازرگانی تجارت جنوبی کرت در عصر مینوسی است. پلکان آن چهل و پنج پا عرض دارد و تالارها و محوطه هایش با تالارها و قصرهای کنوسوس برابری می کند. حیاط مرکزی آن چهار گوشه ای به مساحت ۹۳۰ متر مربع است، تالار مرکزی یا بارگاه آن، با ۲۸۰ مترمربع وسعت از تالار بزرگ (تبردودم) در پایتخت فراخ تر است.
آثار معماری کرت صرفاً به کاخ های سه گانه مشروحه فوق منحصر نمی شود؛ یکی از آثار جالب هاگیاتریادا است، که باستان شناسان کوشک سلطنتی آن را زیستگاه امیر (فایستوس) می دانند، در سه کیلومتری شمال باختری فایستوس واقع است. در بخش جنوبی جزیره هم نواحی آباد فراوان وجود دارد از جمله :زاکرو، موخلوس و نواحی مسکونی از قبیل پالایکاسترو و نیز مراکز صنعتی مثل گورینا خیابان اصلی پالایکاسترو که سنگفرش نیز شده است با فاضلابی مناسب و منازل فراخ که در دو طرف آن ساخته شده است.
۲- معماری میسنی
بازمانده فرهنگ میسنی در هم شکسته تر از آن است که همچون خرابه های کرت با شعر هومر، تصویر روشنی از دنیای باستان به ما بدهد. سرچشمه های فرهنگ میسنی همانند پایان فرهنگ مینوسی همچنان مورد بحث است. احتمال دارد که یونانیان اولیه، تقریباً همزمان با ساخته شدن کاخ های کهن در کرت در سرزمین اصلی یونان، به آنجا کوچیده باشند. که این کوچ با آغاز هزاره دوم پیش از میلاد مقارن است و بدون تردید حتی در آن زمان یونانیان از فرهنگ کرت متاثر بودند و عده ای معتقدند که سرزمین اصلی یونان تا مدتی مستعمره مینوسی ها بوده است.
اوج قدرت و اقتدار میسنی ها با دوره کاخ های جدید در کرت همزمان است، ولی هجوم های اقوام دوری که سرانجام به نابودی میسنی ها انجامید، باعث گردید آنها (میسنی ها) بر خلاف کرتی ها، پیدایش معماری دژ سازانه را به یک ضرورت مبدل نمایند. تقریباً در سال ۱۲۰۰ ق.م ارگ های مستحکم سرزمین اصلی یونان به دست مهاجمان نابود شدند.
با آنکه به نظر می رسد میسن مرکز فرهنگی سرزمین یونان بوده باشد، بقایای کاخ های بزرگ دیگری در وافیو، پولوس، اورخومنوس، آرن و ایولکوس کشف شده است. اما سالم ترین و گیراترین بقایای معماری میسنی آثاری هستند که از کاخ های مستحکم تیرونزو میسن بدست آمده است، این دو کاخ در آغاز دوره میسنی پسین در حدود سال ۱۴۰۰ق.م ساخته شدند و در فاصله سال های ۱۲۵۰ و ۱۲۰۰ ق.م نابود گردیدند.
۲-۱- ارگ تیرونزو(تیرونس)
همانطوری که اشاره شد، یکی از معروف ترین آثار شناخته شده از زمان فرهنگ و تمدن میسنی ارگ تیرونز است. در فاصله ۱۵ کیلومتری میسن که هر دو احتمالا بارها تحت حاکمیت فرماندهی واحدی بوده اند. در نزد هومر تیرونز صد دیوار در نزد مردمان روزگار باستان به زادگاه هرکول قهرمان پرقدرت افسانه ای شهرت داشت. یکی از سیاحان باستان به نام پارسانیان دیوارهای ارگ تیرونز را به اندازه اهرام مصر جالب و تماشایی می داند. این دیوارهای تنومند در نقطه مقابل کاخ های بی حصار کرتی قرار دارند و آشکارا نشان می دهد که جنبه ای دفاعی داشته اند. ساختمان های درون محدوده، دیوارهایی به ضخامت ۶ متردر یک امتداد واقع شده اند، به نظر می رسد که روی نقشه ای از پیش تعیین شده ساخته شده اند، بر خلاف بی نقشگی و گاه آشفتگی موجود در کاخ های کرتی، نقشه بناهای میسنی نمونه ای از ترتیب صریح و ساده قرار گرفتن واحدها در منار هم بشمار می روند.
تالار (بارگاه) با نقشه ای سه اتاقه در قلب ساختمان مرکز زندگی ارگ، تجسمی از نخستین نمونه معابد کلاسیک یونان است. این شیوه بنیادی ساختمان سازی در کاخ های کرت ظاهر نمی شود ولی با شگفتی تمام در اوایل سال دو هزار ق.م به ظهور می رسد. این تالار (تالاربارگاه) که تالاری رسمی بود، به شکل مستطیل با یک آتشدان در وسط چهارستون برای نگهداری سقف ساخته شده بود.
یونانیان در دوره های بعد، دیوارهای مستحکم و تناور تیرونز و دیگر نقاط تاریخی میسن را که از سنگ نتراشیده یا نیم تراشیده ساخته شده بودند، کار سیلکوپ ها (غولان اساطیری یک چشم) دانستند و معتقد شدند این بناهای عظیم کار همان نژاد غولان افسانه ای است.
۲-۲- دروازه شیران
این دروازه بیرونی دژ میسین است که از سمت چپ به وسیله یک دیوار و از سمت راست به وسیله یک باروی دو پهلوی برجسته حفاظت می شد از دو تکه سنگ عظیم عمودی با یک حمال افقی بر روی آنها ساخته شده است و ردیف های فوقانی سنگ به صورت یک تاق برجسته در می آیند و روزنه ای مثلثی پدید می آورند که باعث کاسته شدن سنگینی و فشار قطعات بالایی بر سنگ حمال افقی می شود. فضای طاق نما با قطعه سنگی پر شده که روی آن دو شیر در دو سوی یک ستون (احتمالاً مقدس مینوسی) حکاکی شده که در روبروی هم ایستاده، در حالی که پای خود را بر قاعده آن نهاده اند، به احتمال قوی سر شیران از تکه سنگ و یا از فلز بوده که اکنون وجود ندارد. این نوع شیرها بر روی سردرها نزدیکی خاصی با هنر بین النهرین پیدا می کند.
۲-۳- گنج خانه آترئوس(مقبره تئولوس)
این نامی است که توسط شخصی به نام هانریخ شلیمان به اشتباه به این بنا داده شده است. زیرا او گمان می کرد بنای پر شکوه مزبور، در میان گروهی از بناهای مشابه به مخزن گنج های آترئوس پدر (آگاممنون) است. این بنا جایگزین مقابری شد که قبلا ساخته می شدند و بنای مزبور در دل یک تپه طبیعی واقع شده و راه ورودی آن از یک گذرگاه طولانی به نام دوموس است.شکل لانه زنبوری اتاقک دایره ای یا گنبد تدفینی، با روی هم چیدن رج های پیش آمده سنگ بر قاعده ای مدور پدید آمده است و به شیوه ای جالب بر دیوارها جاگرفته است و باعث پدید آمدن گنبدی مرتفع گشته که ارتفاعش در نمونه کنونی به دوازده متر می رسد. این بزرگترین ساختمان بدون استفاده از تیرهای داخلی در کل جهان باستان تا پیش از ساخته شدن معبد پانتئون روم ۱۵۰۰ سال بعد بود. بنای آترئوس در سال های ۱۳۰۰ تا ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده است.
نکته حائز اهمیت در معماری میسنی ها، تکامل سیستم تریلیت (بخش مثلثی روی سردر) است. میسنی ها با سبک کردن بار روی تیر و ایجاد روزنه ای مثلثی شکل، عمل تخلیه بار روی دو ستون را آسان تر نموده و در حقیقت این سیستم پایه فرم سنتوری های یونانی است که مشخصه معماری یونان بشمار می رود. این روش در تمام مدیترانه گسترش یافته است.
از معماری معابد میسنی اگرهم وجود داشته، اثری بجای نمانده است. اما مشخص است که هر کاخ مانند ساختمان های کرت (مینوسی) دارای محراب کوچکی بوده است. ولی بطور قطع مشخص نیست که کدام خدایان و به چه صورتی در این محراب ها پرستش می شده اند.
معماری میسنی یک معماری استحکامی است که در آن برج و بارو نقش بسیار مهمی را ایفا کرده است.