مدارس سنتی ایران

  

بعد از مسجد ، مهمترین بنای عمومی از ساختمانهای درون شهری مدرسه است.

در اینجا فقط به ذکر اصول آن و اندامهای اصلی مدرسه می پردازیم و در پایان به بررسی دو یا سه نمونه آن خواهیم پرداخت . فضاهای آموزشی در ایران در واقع سه نوع بوده است :

۱- مکتب خانه : مکان خاصی نداشته است و معمولاً در خانه و بالا خانه، سرکوچه یا در خانه ملا بوده و مقدمات الفبا ، قرآن و خواندن را در آن فرا می گرفتند.

۲- مدرسه : در دو سطح بوده است . یکی سطح مقدمات شمال صروف و نحو ، ادبیات فارسی ، علوم فقهی که در واقع این مقطع حکم مدرسه متوسطه را داشته است.

دوم درس خارج : در بعضی قسمتهای بنای مدرسه برای درس خارج یا درس تخصصی مکانی در نظر گرفته شده است . درس خارج منحصر به مباحث مذهبی نبوده و درسهایی مثل ریاضیات ، موسیقی و … نیز در آنجا تدریس می شده است . افرادی مثل بوعلی ، زکریای رازی و صدها دانشمند بزرگ اسلامی که در آنجا به تحصیل می پرداختند فضاهای مختلفی داشته است . طلبه ها با مبلغ کمی که در اختیار مدارس قرار می گرفته ، زندگی مختصری داشته اند و این خیلی خوب بوده و باعث می شده است تا کوشا و زحمتکش شوند و رنج مردم کم در آمد را بفهمند . به آنها معمولاً حجره ای کوچک می داده اند که خود آپارتمان یک نفره کاملی بوده است .

داخل مدرسه حیاطی سر سبز با حجره ها و ایوان هایی در اطراف داشته است. جای سمینارها در ایوان های مدارس بوده و بحثهای دو نفری در پیشخان ها انجام  می شده ایوانچه های جلوی حجره ها نیز محل بحث بوده است . مباحثه های علمی ، گاهی به دعوا نیز می کشیده  که در پایان بعد از حلاجی مسأله ، دوباره با هم روابط دوستانه داشته اند .

قسمتی نیز برای درس خارج که سطح تحصیل آنها بالاتر از طلبه های معمولی بوده در نظر گرفته می شده است ( طبقه همکف برای طلبه ها و کارهای آنها و طبقه اول برای طلبه های سطح خارج ). بنابراین ترکیب فضای مدارس به این صورت بوده است : به طور کلی یک حیاط درونگرا برای اینکه تمرکز حواس داشته باشند که حجره ها و ایوانها درون آن قرار می گرفته  است. در ادامه به بررسی مختصر این عناصر می پردازیم :

حجره

حجره یا اتاق طلبه ها معمولاً دارای یک ایوانچه و یک پستو بوده که شکل های گوناگون داشته است . گاهی اوقات پستوها دو طبقه ( به اصطلاح کمرپوش ) بوده اند . قسمت پایین آن به صورت آشپزخانه و برای اثاثهای اضافی و طبقه بالای آن محل دنجی هم برای استراحت هم برای مطالعه و هم برای نور رفتن بوده است.

حجره ها معمولاً برای یک نفر وسه نفر بوده و هیچکدام از آنها رو به بیرون مدرسه ساخته نمی شده است . همانطور که گفته شد حجره های طبقه اول برای طلبه های درس خارج که ارتباط کمتری با طلبه های دیگر داشته اند بوده است . در بیشتر مدارس ایوانچه های جلوی حجره های طبقه اول به راهرو تبدیل شده در جلوی حجره ها راهرو و در پشت آنها نیز پستوها قرار گرفته اند .

در بیرون مدرسه فقط چند مغازه یا حجره جهت فروش کاغذ دوات ، صحافی و غیره بوده است و بقیه چیزها را از بازار تهیه می کردند.

تهیه غذا نیز معمولاً از بیرون و اجاقچه ای نیز در حجره داشته اند . در بیرون یا گوشه ای از مدرسه سرویس های بهداشتی مثل مستراح ، جوی آب و …. قرار داشته است لباسها را نیز در بیرون از مدرسه می شستند.

در مدارس خیلی خوب تاسیسات را بیرون می گذاشتند . مدرسه خان شش دستگاه سرویس داشته که در زیرزمینی در بیرون مدرسه قرار داشته است.

مدرس

فضای درس مدرسه است و در اغلب مدارس یکی می باشد . استاد در این محل درس می داده است . بعضی از مدارس مثل مدرسه خان ، پنج مدرسه داشته که یکی متعلق به ملاصدرا و چهار عدد دیگر برای دیگران بوده است . غیر از این ، هر مدرسه یک مسجد ، نمازخانه و یا کتابخانه ای داشته که در بعضی ها بجای کتابخانه ، در مدرس گنجه ای برای نگهداری کتاب در نظر گرفته می شده است .

قدیمی ترین مدرسه که تا بحال چند بار بازسازی شده است مدرسه فخریه سبزوار در شهر شیعه نشین سبزوار می باشد . اصل مدرسه از زمان فخر الدوله دیلمی است و با وجود اینکه بازسازی شده است ولی شکل کلی اولیه را دارد ، اتاقهای آن که در حال حاضر دراز هستند تناسب منطقی ندارند. ابعاد آن چیزی در حدود ۱ متر در ۵/۲ متر است که نشان می دهد پستو یا ایوانچه یا هر دو را داشته است . در چهار گوشه آن ، مسجد ، مدرس ، کتابخانه و سرویس ها قرار گرفته اند . هشتی آن به دو راهرو را داشته که وارد محیط می شده است.

مدارس زیبای متعددی در ایران بجای مانده است . یکی از آنها ، مدرسه غیاثیه خر گرد است . زمان ساخت آن قبل از مدرسه خان بین سالهای ۸۴۲ تا ۸۴۷ هجری بوده است.

خرگرد بین خاف و جام است . این کار توسط قوام الدین شیرازی و بعد او پسرش غیاث الدین ساخته شده است . این مدرسه بنام غیاث الدین پیر احمدی خافی وزیر شاهرخ نامگذاری شده و در میان مدارس ایران در دقت و تنوع در کار و پلان  و نیز تنوع در آمود کاملترین نمونه است .

در پلان برجستگیها و تورفتگیهای زیبایی دارد . بیرون زدگی ها را از نهاز و تورفتگیها را نخیر می گویند . حجره های آن دو طبقه هستند .

از لحاظ نوع کادربندیها و مقرنس یک اثر فوق العاده است . مقرنسهای آن بعضی بصورت پتکانه و بعضی به صورت چفت آویز ( آویخته به سقف ) می باشد. این بنا در مجموع یک موزه هنری است .

یک دیگر از مدراس زیبا و کامل ، مدرسه خان شیراز است . این مدرسه را امامقلی خان پسر الله وردیخان حاکم شیراز برای ملاصدرا دانشمند بزرگ شیعه می سازد .

یک از ویژگیها این مدرسه به کارگیری اعداد مقدس در ساخت عناصر مختلف آن است. تعداد حجره های آن ۹۲ عدد است که به حروف جمل ، اسم مبارک حضرت محمد (ص) است . پنج مدرس ، یک مسجد و دوازده راهرو داشته است ( راهرو جایی است که آدم را هدایت می کند ).

دو اتاق آن و اتاقهای درس خارج مجموعاً چهارده می شود با جمع کردن تعدادی از عناصر عدد ۱۱۰ اسم حضرت امیر (ع) بدست می آید . به اضافه آن چهار اتاق شامل اتاق گاه شناسی اتاق خادم ، اتاق چراغ دار و اتاق موذن مجموعاً عدد ۱۱۴ بدست می آید که برابر با تعداد سوره های قرآن است .

در اینجا میبینیم که چطور در حین اینکه کار را انجام می دادند اعتقاد خود را نیز بیان می کرده اند .

 معمار بنا استاد حسین شماع شیرازی است . حجره های مدرسه دارای یک ایوانچه و فضایی متناسب برای یک نفر همراه با یک پستو است که دارای انبار ، کتابخانه و کمرپوش یا نیم اشکوب نیز می باشد . اندازه حجره ها چیزی در حدود ۶۲/۳ × ۳۰/۳ بوده که به راحتی گرم می شده و تابستان هم بدلیل واقع شدن در وسط باغی بزرگ که الان از بین رفته خنک بوده است. این باغ پیرامون مدرسه بوده و کلاً جای دنجی برای مطالعه و استراحت بوده است . در طبقه بالا ، فضای باز پشت رواقها برای بحث افراد خارج بوده است . مدرس بزرگ ملاصدرا روی سر در مدرسه ساخته شده است.

تاسیسات مدرسه در خارج آن قرار داشتند( چهار عدد در جنوب و شمال و دو عدد در شرق آن در زیر زمین ).

پوشش طاقهای مدرسه نیز متنوع است . کاربندی کریاس آن از نوع اختری و خیلی خوابیده است . انواع کاربندیهای نیم کار و طاق کجاوه در پوششهای مختلف بخصوص در حجره ها مشاهده می شود . در این مدرسه در طول زمان دخل و تصرفاتی صورت گرفته است که امید است بتوان آن را بازنگاری نمود.

مدرسه چهار باغ اصفهان از دیگر مدارس بسیار زیبای ایران است .

در طول ضلع شمالی مدرسه چهار باغ کاروانسرای مادر شاه و بازارچه بلند در دو طبقه ساخته شده است . در وسط این بازار چهار سوقی با گنبدی بزرگ قرار دارد که بوسیله دری با مدرسه چهارباغ ارتباط پیدا می کند . در کنار این ورودی ردیفی از حجره ها قرار دارند که آخرین آن متعلق به شاه سلطان حسین بوده که با حجره های دیگر فرق زیادی ندارد . این مدرسه در دوره شاه سلطان حسین ساخته شده است .

سر درعقب نشسته و با شکوه ، پوشیده با کاشی معرق به خیابان چهار باغ راه دارد. جبهه های صحن مشتمل بر رواقهای دو طبقه باز و چهار ایوان است . مقصوره آن دارای گنبدی خوش ترکیب است که با نقوش اسلیمی در رنگهای مختلف مزین شده است.

پوشش گنبد آن از نوع گسسته نار است . منحنی خارجی با چغد شبدری تند ساخته شده و در داخل دو پوسته آن علاوه بر خشخاشی سیستمی از چوب به صورت پره دیده می شود.

مدرسه غیاثیه خرگرد

غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد در ۵ کیلومتری خواف بر سر راه تایباد نزدیکی افغانستان واقع شده است . این مدرسه تاریخی از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پیر احمد خوافی به سال ۸۴۸ ه . ق ساخته شده است.

این مدرسه از مهمترین و زیباترین بناهای ناحیه شرق ایران و منطقه خراسان است . و هنرمند ترین معماران آن زمان یعنی استاد قوام الدین و غیاث الدین شیرازی آنرا ساخته اند .
زیبایی و استحکام بنا به گونه ای است که امید می رفته قرن ها ی متمادی مرکز پر جنب و جوش تعلیم و تربیت باشد اما شرایط خاص آن روزگار مجال چنین مرکزیتی را به غیاثیه نداده بود , با این صورت اگر چه مدرسه اکنون بیش از پانصد و پنجاه سال عمر دارد اما عمر مفید آن چندان نپایید . علت اینکه غیاثیه زود از مرکزیت علمی بیرون رفت , این بود که این مدرسه توسط یک سلطنت سنّی ساخته شده بود و بعد از ۶۰ سال که شیعه مسلط شد و صفویان قدرت را به دست گرفتند, شاه اسماعیل متوجه خراسان شد و ۷۰ تن طلبه و مدرس غیاثیه را عرصه تیغ تعصب خود نمود . شاید این منبع راست نباشد ولی به هر حال مدرسه غیاثیه دیگر نمی توانست به شکل قدیم خود رونق داشته باشد و جایی برای خود در عالم دانش و فرهنگ باز کند .

بانی مدرسه چنانچه که قبلاً اعلام کردیم غیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ تیموری است این مرد در طول ۴۰ سال که شاهرخ از سر حد ختا تا نواحی روم سلطنت نمود , صاحب اختیار بود و بعد از کناره گیری از وزارت به طواف بیت الله الحرام رفت و درمراجعت زندگی را بدرود گفت. معماران مدرسه غیاثیه , غیاث الدین شیرازی و قوام الدین شیرازی و این دومی هنرمند قابل و چیره دست و خلاقی بوده است که آثار زیبای دیگری هم به گنجینه هنر معماری ایران پیشکش کرده است . از جمله مسجد گوهر شاد مشهد , مزار قوام الدین شیرازی در خرگرد خواف است.

اهمیت هنری مدرسه در حدی است که محققان معروف غربی چون هرتسفلد , سایکس و برنارد اوکین و گرابار در مورد آن به تحقیق پرداخته و از کتیبه های آن نسخه برداری کرده اند . نمای داخلی ایوان ها مقر نس های گچی جالب توجهی را در خود دارند. در چهار زاویه بنا چهار اطاق با سقف گنبدی دو پوشه ساخته شده و با کاشی های معرق و مقرنس گچی تزیین یافته است . دو اطاق زاویه شمال شرقی و شمال غربی بزرگتر از سایر حجره ها و با سقف های شبکه بندی شده بسیار زیبا به احتمال زیاد به عنوان مسجد مدرسه و مجالس وعظ و بحث استفاده می شده است از اره ایوان ها و حجره های طبقه همکف از سنگ های مرمر با اشکال جالبی ساخته شده و اکثر سنگ های مرمر آن غارت شده است.

از شبستان سمت راست برای مسجد و شبستان سمت چپ برای اتاق مدرس و استادان استفاده می شده است . دیوارهای صحن دارای کاشی است و روی ایوان های وردی داخلی (( انا فتحنالک )) و ایوان روبروی آن سوره الرحمن و ایوان سمت راست سوره قیامه و ایوان شرقی (چهارم) سوره دهر باخط ثلث کتیبه شده است.البته باید توجه داشت که قسمت اعظم این کتیبه ها از بین رفته است . نوار دور میانه حجرات مدرسه جمله های لا اله الا الله , الحمد الله , توکلت علی الله ربی دیده می شود . نمای خارجی مدرسه کاشی کاری شده است و داخل برخی از طاق نماهای خارجی آن جملات الله و محمد بارها تکرار شده است . دو برج تزئینی در ضلع شمالی احداث شده که تزئینات سنگ مرمر و کاشی آن از بین رفته است کلاً تزئینات بنا شامل کاشی های آبی , کبود و سنگ مرمر می باشد.
چون مدرسه در اثر عوامل طبیعی چون زلزله , بادهای تند و و فرسایش طبیعی و گرمی هوا و غارت اشیای قیمتی توسط روس ها تخریب شده در سال ۱۳۱۶ تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

مدرسه کاسه گران

مدرسه کاسه گران از بناهائی است که در آخرین سال سلطنت شاه سلیمان و آغاز حکومت شاه سلطان حسین صفوی در نزدیک مسجد جامع اصفهان در بازار ساخته شد، بانی مدرسه امیرمحمد مهدی حکیم اردستانی است. مدرسه کاسه گران در دو طبقه و بصورت دو ایوان در جناح های شمال شرقی و جنوب غربی ساخته شده است. حجره ها در یک حیاط مرکزی به شکل ۸ گوش نامنظم ساخته شده اند.

کتیبه سر در مدرسه به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی به تاریخ ۱۱۰۵ هجری قمری به قلم “عبدالله رجال” است. در این کتیبه به نام شاه سلیمان صفوی و حکیم الملک اردستانی اشاره شده است. بر سکوهای طرفین سر در مدرسه نیز با خط بنائی آیات قرآن به تاریخ ۱۱۰۳ هجری قمری نوشته شده است. در اشکال مربع طرفین سر در مدرسه هم،‌ با خط نستعلیق و خط بنائی و خط ثلث ضمن اشعاری نام ” محمد مومن بنا اصفهانی” و”محمد ابراهیم اصفهانی” با تاریخ ۱۱۰۳ نوشته شده است.

در اطراف ایوان شمالی مدرسه کاسه گران کتیبه ای به خط ثلث سفید بر روی زمینه قهوه ای گچبری شده است. این کتیبه طولانی که روایتی از حضرت رسول (ص) است به خط جعفر بن عبدالله نوشته شده است. تاریخ این کتیبه نیز ۱۱۰۳ هجری قمری است.

در اطراف سردر داخلی مدرسه کاسه گران کتیبه ای بصورت قرینه کتیبه ایوان شمالی وجود دارد که آن نیز ثلث لاجوردی بر زمینه سفید نوشته شده است. به نوشته منابع و مآخذ مختلف، حکیم الملک اردستانی که از اطباء حاذق بوده است به هندوستان رفته و پس از مدتی به ایران مراجعت می نماید و بنای مدرسه را آغاز می کند. بنابراین این مدرسه در ابتدا شمسیه و سپس به حکیمیه معروف می شود.

به هرحال مدرسه کاسه گران به دلیل در برداشتن تزئینات گچبری و خطوط بنائی در عداد آثار بسیار زیبای دوره صفویه به شمار می آید.

مدرسه سلیمانیه

در گوشه جنوب غربی مسجد امام مدرسه سلیمانیه واقع شده است. این مدرسه قرینه مدرسه (ناصری) و برخلاف آن فاقد حجره برای طلاب است. این مدرسه با یک در ورودی به خارج از مدرسه و مسجد راه دارد. این در ورودی که به کوچه پشت مسجد باز می شود دارای کتیبه ای است که به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده است. خطاط این کتیبه محمدرضا امامی و تاریخ آن ۱۰۷۸ هجری قمری است. در این کتبیه به سلطنت شاه سلیمان اشاره شده است. در یکی از دو مدخلی که مدرسه را به صحن مسجد وصل می کند دو لوح سنگی از زمان فتحعلیشاه قاجار به سال ۱۲۱۲ و ناصرالدین شاه قاجار به سال ۱۲۶۸ هجری قمری است.

سنگ شاخص معروف مسجد که محاسبه و نصب آن بوسیله شیخ بهائی دانشمند بزرگ عصر صفویه صورت گرفته است در قسمت پایین یکی از جرزهای صحن این مدرسه تعبیه شده است. مدرسه سلیمانیه به شیوه دو ایوانه ساخته شده که یکی در جنوب غربی و دیگری در شمال شرقی مدرسه واقع شده است. تزئینات مدرسه عبارتند از کاشیکاری، مقرنس کاری، حجاری و کتیبه که به بهترین شیوه در این مدرسه انجام شده اند.

مدرسه سلطانی

معروف به:مدرسه سلطانی،مدرسه مادرشاه، مدرسه امام جعفرصادق(ع)
موقعیت:خیابان چهارباغ عباسی
سال تاسیس۱۱۱۶: هجری (دوره شاه سلطان حسین صفوی)
آخرین بنای با شکوه عهد صفویه است که برای تدریس و تعلیم طلاب علوم دینی ساخته شده است.
درختهای چنار کهنسال و نهر آبی که در آن جریان دارد بر زیبایی تزئینات نفیس کاشیکاری این بنا افزوده است.

 

قسمتهای دیدنی مدرسه عبارت است از:
•معماری و طرح زیبای کاشیکاری گنبد مدرسه
•درب مجلل تزئین شده با طلا و نقره
•محراب باشکوه
•منبر یک پارچه مرمری
•حجره مخصوص شاه سلطان حسین
•کاشیکاری بی نظیرمدخل مدرسه
خطوط نستعلیق کتیبه ها و پنجره های آلت بری شده
درضلع شرقی خیابان چهارباغ بنای باشکوه و نفیسی است که می توان آن را آخرین بنای مهم و با عظمتی دانست که در عصر صفویان در اصفهان ساخته شد.
این مدرسه که «مدرسه سلطانی» و «مدرسه مادر شاه» نیزنامیده می شده در زمان سلطنت شاه سلطان حسین آخرین حکمران سلسله صفوی احداث گردید.
تاریخ شروع عمارت ۱۱۱۶هجری قمری و سال اتمام آن ۱۱۲۶ هجری قمری است. هیچ یک از آثار موجود در اصفهان به اندازه مدرسه چهارباغ، (کلکسیون کاشیکاری ایران) جهانگردان و سیاحان و بازدیدکنندگان خارجی را تحت تأثیر جاذبه های خود قرار نداده است.
این مطلب را نوشته ها و خاطرات آنان تأیید می کند بطوریکه برخی از آنها مدرسه را با عبارتی همچون سحر آمیز، جذاب و دلپذیر توصیف کرده اند
از جمله این سیاحان: اوژن فلاندن، دیولافوا، کنت دوگوبینو هستند که مدرسه چهارباغ را شاهکار مسلم معماری دوران صفوی به حساب آورده اند
وجه تسمیه مدرسه به سلطانی  این علت است که در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده و بدین جهت مدرسه چهارباغ نامیده می شود که در خیابان چهارباغ واقع شده است. ودلیل آنکه مدرسه مادر شاه گفته می شود این است که مادر شاه سلطان حسین چندکاروانسرا و بازار و سایر نهادهای اقتصادی را وقف بر آن کرده است
مدرسه چهارباغ به صورت چهارایوانی است. نمای خارجی عمارت شامل سردری رفیع و با شکوه و زیبا است هفده طاق نمایدو طبقه آجری در اطراف در ورودی خودنمایی می کنند. سردر ساختمان مزین به کاشیهای ریز و ظریف همراه با مقرنس های پر نقش و نگار و خطوط مختلف است که بخش ورودی بنا راتشکیل می دهد
کتیبه سردر به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است که تاریخ ۱۱۱۲ را بر خود دارد و به وسیله عبدالرحیم جزایری کتابت شده است.
دو دهانه سردر با کاشی های فیروزه ای تزئین شده و بر روی دو پایه سنگ مرمری،گلدانی به شکل بسیار زیبا قرار گرفته است در طرفین سر در دو سکوی مرمر بسیار نفیس وعالی وجود دارد.
در اصلی مدرسه که با طلا و نقره تزئین شده نمونه بارز هنر زرگری و قلمزنی است که در دوران صفویه به نهایت تعالی و تکامل رسیده است.
بر دو لنگه چپ و راست این در به خط نستعلیق بسیار زیبا و به صورت برجسته،اشعاری نوشته شده است. خطاط این اشعار محمد صالح اصفهانی خوشنویس برجسته آن عصراست.
قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی،ورودی، حیات داخلی، گنبد، مناره و اطاقهاست. زیباترین قسمت مدرسه از نظر کاشیکاری هشتی ورودی آن است.
در وسط دالان مدرسه سنگاب نفیسی قرار دارد که صلوات بر چهارده معصوم با تاریخ ۱۱۱۰ هجری بر روی آن حجاری شده است. این سنگاب شاهکار هنر سنگ تراشی و خوشنویسی است.
ایوان ها و حجره های صحن چهار ایوانه مدرسه رو به باغی پر درخت قرار دارد که جویباری از میان آن می گذرد این نهر به نام فرشادی است (در اصفهان این گونه نهرها را مادی میگویند.
مادی فرشادی شعبه ای اززاینده رود است. صحن مدرسه چهارباغ نمونه کامل یک معماری درون گرا و بومی به شمارمی رود.
حجره هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان های مدرسه ساخته شده که اختصاص به سکونت طلاب علوم دینی داشته است. اکثر این حجره ها دارای نقشه یکسانی است که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به صورت صندوقخانه در عقب و قسمتی به نام بالا خانه تشکیل می شود. در جلوی این حجرهها ایوان زیبا و خوش طرحی قرار دارد.
در جبهه شمالی مدرسه، ایوان شمالی با دهانه نسبتاً عریض و ارتفاع زیاد قراردارد. که در جبهه مقابل آن گنبد و مناره های ایوان جنوبی دیده می شود. کتیبه فوقانی داخل گنبد به خط عبدالرحیم جزایری خوش نویس عصر صفویه میباشد.
تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می شود که با کاشی تزئین شده است. منبر دوازده پله مدرسه که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده از بهترین نمونه های هنر حجاری و سنگتراشی آن روزگاراست. در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد که کتیبه بالای محراب و منبر نیز به خط عبدالرحیم جزایری است
اشعاری که در اطراف سرسرای مدرسه به خط نستعلیق بسیارزیبا به رنگ سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده به خط محمد صالح اصفهانی ومورخ به سال ۱۱۱۹ هجری است.
کتیبه افقی داخل گنبد نیز به خط عبدالرحیم جزایری و تاریخ ۱۱۲۱ هجری است شبستان مسقف مدرسه چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده با درب منبت کاری بسیار نفیسی به محوطه زیر گنبدمربوط می شود در این شبستان سه محراب وجود دارد که کتیبه های اطراف آنها را محمدمؤمن الحسینی به سال ۱۱۱۸ هجری کتابت کرده است
در شمال مدرسه چهارباغ بازارچه ای زیبا و مرتفع وجود داردکه در عصر صفویه بازارچه بلند و بازارچه شاهی نیز نامیده می شد. این بازارچه نمونه ارزنده ای از بازارهای عصر صفوی است. در شرق مدرسه چهارباغ کاروانسرای مادر شاه واقع شده که مهمانسرای عباسی امروز است
مدرسه چهارباغ دارای کتابخانه کم نظیر و با ارزشی بوده که در حمله افغانها نابود شده است این کتابخانه با کتب بسیار نفیس و کمیاب در اختیار طلاب علوم دینی وسایر پژوهشگران و محققین آن روزگار بوده است
مدرسه چهارباغ موقوفاتی بسیار نیز داشته است که شامل باغها، مزارع، روستاها، املاک، دکانها، کاروانسراها و سایر مستغلات بوده است که چگونگی آنها با حمله افغانها نامعلوم مانده است به طور کلی مدرسه چهارباغ که به قول بسیاری از محققین هم مدرسه و هم مسجد بوده است، با ۸۵۰۰ متر مربع مساحت از آثار مهم و با ارزش عصر صفوی است که در اواخر حکومت این خاندان در اصفهان ساخته شده است.
مدرسه چهارباغ اصفهان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی «مدرسه علمیه امام صادق (ع)» نامگذاری شد در حال حاضر به آموزش طلاب علوم دینی و حجره های آن نیز همانند عصر صفویه به اقامت طلاب اختصاص دارد.

آقاکافور
مدرسه آقا کافور یکی دیگر از آثار دوران شاه عباس دوم می باشد که بوسیله آقاکافور یکی از خواجه های حرم شاه عباس در مجاورتب ازار توپچی باشی و محمد امین ساخته شد
به نوشته مؤلف کتاب “گنجینه آثار تاریخی” از این مدرسه جز کتیبه سر درآن که بر یک لوح سنگ مرمری نوشته شده و در یکی از غرفه های مسجد خان نگاهداری میشود اثری بر جای نمانده است در این کتیبه نفیس که به خطبسیار زیبای نستعلیق برجسته بر سنگ مرمر حجاری شده به نام شاه عباس دوم صفوی اشارهشده، اما آقا کافور، را حاجی کافور نوشته شده است.نویسنده این کتیبه محمدرضا امامیو تاریخ آن ۱۰۶۹ هجری قمری است.

امامی
مدرسه امامی از مدارس بسیار قدیمی و زیبا ومعروف اصفهان است که در مجاورت مقبره بابا قاسم واقع شده است. ساختمان بنا دو طبقهاست که با نقشه چهار ایوانی برای سکونت و درس طلاب علوم دینی ساخته شده است. مدرسهامامی دارای تزئینات کاشیکاری بسیار زیبا است و قسمت هائی از ایوان و طاقهای آن باکاشی های معرّق و ۷ رنگ پوشانده شده است
این مدرسه با نقشه ۴ ایوانی ساخته شده که این ایوان های ۴ گانه باکتیبه هائی به خط بنائی تزئین شده است. این کتیبه ها شامل سوره هائی از قرآن مجید،مطالبی درباره اصحاب حضرت رسول (ص) و احادیث مذهبی است. مهمترین بخش این مدرسه ازنظر کاشیکاری، ایوان و گنبد جنوبی آن است. نام کاشیکار این قسمت، شیخ محمد عمرنوشته شده است محراب مدرسه زیباترین بخش این بنا را تشکیلمی داده که با کاشی های رنگی تزئین شده بود. که در حال حاضر در مدرسه نیست. اینمدرسه به نام مدرسه بابا قاسم و امامیه نیز نامیده می شود.باباقاسم یکی از عرفایاصفهان بود که یکی از مریدان او این مدرسه را برای تدریس اوساخت.

 

 

جده بزرگ
در بازار بزرگ اصفهان و در نزدیکیبازار زرگرها دو مدرسه از زمان شاه عباس دوم باقی مانده که از مدارس بزرگ و باشکوهدوران صفوی است. این دو مدرسه در طول دهها سال حیات خود، دانشمندان و روحانیونبرجسته ای را در خود پرورش داده اند. این دو مدرسه به جده بزرگ و جده کوچک معروف هستند
مدرسه جده بزرگ که در دو طبقهساخته شده در بازار اصلی اصفهان واقع است و نهر آبی از میان آن می گذرد. وجه تسمیهآن به این علت است که جده بزرگ شاه عباس آن را ساخته است. کتیبه ای که در سر درمدرسه است با خط ثلث با کاشی معرق بر زمینه کاشی لاجوردی است. تاریخ از ۱۰۵۸ هجریقمری و خطاط آن محمدرضا امامی است
در این کتیبه به نام شاه عباس دوم و جده او اشاره شده است. تزئینات داخلمدرسه جده بزرگ کاشیکاری است. در ضلع شرقی صحن مدرسه لوحه کوچکی است که با خطنستعلیق مشکی تاریخ تعمیر مدرسه را به سال ۱۳۳۴ ذکر کردهاست

جده کوچک
مدرسه جده کوچک در بازار بزرگ اصفهانواقع شده است. این محل به نام (بازار قهوه کاشی ها) معروف است. همانگونه که از ناماین مدرسه مشخص می شود جده کوچک شاه عباس دوم بانی آن بوده است. کتیبه بزرگی که بریک لوح سنگ مرمر بر دیوار یکی از غرفه های شمالی مدرسه نصب شده است و با خط ثلثبرجسته تاریخ ۱۰۵۷ هجری قمری را نشان می دهد بیانگر این مطلب است که جده شاه عباسدوم به نام (دلارام خانم) بانی ساختمان این مدرسه بوده است. عمارت مدرسه جده کوچکدو طبقه است و حجره ها مخصوص اقامت طلاب علوم دینی است
پشت بغل های نمای اطراف سر در این ساختمان تزئیناتکاشیکاری دارد. کتیبه ای که به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشیکاری لاجوردی رنگ بهتاریخ ۱۰۵۶ هجری قمری نوشته شده به نام شاه عباس دوم و پدر او شاه صفی اشاره کردهاست.این کتیبه را محمدرضا امامی خوشنویس مشهور عصر صفوی نوشته است. مدرسه جده کوچکاز مدارس بسیار نفیس اصفهان است که از مدرسه جده بزرگ مساحت بیشتریدارد

جلالیه
مدرسه جلالیه در اواخر عصر صفوی در زمان شاهسلطان حسین به سال ۱۱۱۴ هجری قمری بنا گردیده است. این مدرسه که به وسیله جلالالدین محمد حکیم (طبیب شاه سلطان حسین) ساخته شده در محله احمد آباد واقع شدهاست
کتیبه سردر مدرسه جلالیه سال ۱۱۱۴هجری قمری را بیان می دارد اما برخی از محققین سال اتمام بنا را ۱۱۱۵ هجری قمری ذکرمی کنند.مدرسه جلالیه با دو ایوان در شمال و جنوب و حجره هائی که در جناح هایساختمان انسجام یافته اند با کتیبه هائی که با خط ثلث و کوفی نوشته شده اند وتزئینات کاشیکاری و معقلی و مقرنس کاری و گچبری در عداد بناهای جالب توجه اواخردوره صفویه به حساب می آید.در ایوان شمالی مدرسه جلالیه بانی مدرسه (جلال الدینمحمد حکیم) دفن شده است.

سلیمانیه
در گوشه جنوب غربی مسجد امام مدرسه سلیمانیهواقع شده است. این مدرسه قرینه مدرسه (ناصری) و برخلاف آن فاقد حجره برای طلاب استاین مدرسه با یک در ورودی به خارج از مدرسه و مسجد راه دارد. این در ورودی که بهکوچه پشت مسجد باز می شود دارای کتیبه ای است که به خط ثلث سفید بر زمینه کاشیلاجوردی نوشته شده است. خطاط این کتیبه محمدرضا امامی و تاریخ آن ۱۰۷۸ هجری قمریاست. در این کتبیه به سلطنت شاه سلیمان اشاره شده است. در یکی از دو مدخلی که مدرسهرا به صحن مسجد وصل می کند دو لوح سنگی از زمان فتحعلیشاه قاجار به سال ۱۲۱۲ وناصرالدین شاه قاجار به سال ۱۲۶۸ هجری قمری است سنگ شاخص معروف مسجد که محاسبه و نصب آن بوسیله شیخبهائی دانشمند بزرگ عصر صفویه صورت گرفته است در قسمت پایین یکی از جرزهای صحن اینمدرسه تعبیه شده است. مدرسه سلیمانیه به شیوه دو ایوانه ساخته شده که یکی در جنوبغربی و دیگری در شمال شرقی مدرسه واقع شده است.تزئینات مدرسه عبارتند از کاشیکاری،مقرنس کاری، حجاری و کتیبه که به بهترین شیوه در این مدرسه انجام شده اند.

شفیعیه
در گوشه جنوب غربی مسجد امام مدرسه سلیمانیهواقع شده است. این مدرسه قرینه مدرسه (ناصری) و برخلاف آن فاقد حجره برای طلاب است این مدرسه با یک در ورودی به خارج از مدرسه و مسجد راه دارد. این در ورودی که بهکوچه پشت مسجد باز می شود دارای کتیبه ای است که به خط ثلث سفید بر زمینه کاشیلاجوردی نوشته شده است. خطاط این کتیبه محمدرضا امامی و تاریخ آن ۱۰۷۸ هجری قمریاست. در این کتبیه به سلطنت شاه سلیمان اشاره شده است. در یکی از دو مدخلی که مدرسهرا به صحن مسجد وصل می کند دو لوح سنگی از زمان فتحعلیشاه قاجار به سال ۱۲۱۲ وناصرالدین شاه قاجار به سال ۱۲۶۸ هجری قمری است سنگ شاخص معروف مسجد که محاسبه و نصب آن بوسیله شیخبهائی دانشمند بزرگ عصر صفویه صورت گرفته است در قسمت پایین یکی از جرزهای صحن اینمدرسه تعبیه شده است. مدرسه سلیمانیه به شیوه دو ایوانه ساخته شده که یکی در جنوبغربی و دیگری در شمال شرقی مدرسه واقع شده است.تزئینات مدرسه عبارتند از کاشیکاری،مقرنس کاری، حجاری و کتیبه که به بهترین شیوه در این مدرسه انجام شدهاند.

صدربازار
یکی از آثار بسیار نفیس و مشهور دوران قاجار در اصفهان مدرسه صدر است که دربازار بزرگ اصفهان واقع شده است. این مدرسه که از زمان احداث تا کنون پیوسته دائربوده و در هر زمان محل تدریس علماء و دانشمندان طراز اول اسلام بوده است. از آثارمرحوم حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی است.
صدر اصفهانی از رجالبزرگ و نیکنام اوائل عصر قاجار است که در زمان حکومت اصفهان و در دورانی که صدراعظم ایران بود به دلیل علاقه بسیار به شهر اصفهان و میراث های فرهنگی علاوه برتعمیر و مرمت بناهای زمان صفویه و نجات بسیاری از آنها از انهدام و نابودی قطعی؛ دراصفهان آثاری ساخت که یکی از آنها به مدرسه صدر بازار معروف است
ساختمان مدرسه و تزئینات نمای خارجی مدرسه به علت فوت مرحوم صدر ناتماممانده است اما پس از اتمام به دلیل وجود درختان سر به فلک کشیده و ساختمان جالب،پیوسته در بین طلاب طرفداران فراوان داشته است.
در قسمت فوقانی سر در مدرسه صدر با خط نستعلیق سفید بر زمینه مشکی معرقجمله “بسم الله الرحمن الرحیم” و عبارات دیگر مذهبی نوشته شده است. خطاط این کتیبهعبدالجواد خطیب است.در سر در مدرسه نیز اشعاری به خط نستعلیق سفید بر زمینه مشکیمعرق نوشته شده که تاریخ آن ۱۳۴۲ هجری قمری است. سراینده این اشعار مرحوم جلالهمائی است بر سنگاب نفیس و زیبایمدرسه نیز کتیبه ای به خط نستعلیق برجسته با تاریخ ۱۲۷۵ هجری قمری وجود دارد کهبرآن نام واقف سنگاب نوشته شده است. در سر در کتابخانه نیز با خط نستعلیق سفید برزمینه کاشی خشت لاجوردی نام بانی کتابخانه، آیت اله خراسانی و تاریخ ۱۳۶۴ هجری قمرینوشته شده است.

علاوه بر آن،اشعاری اثر طبع مرحوم جلال همائی و نام استاد کاشی ساز آن نوشته شده است. آنچهمدرسه صدر را در عداد مدارس معروف اصفهان معرفی می کند علاوه بر معماری زیبای دورانقاجار وجود دانشمندان بزرگی همچون مرحوم جهانگیرخان قشقایی و آیت اله دهکردی و آیتاله شمس آبادی و دیگر روحانیون برجسته ای است که در این نهاد عظیم دینی و فرهنگی بهتدریس اشتغال داشته اند
ذکراین نکته مناسب است که مدرسه صدر در زمانی در اصفهان ساخته شد که شهر اصفهان پس ازحملات افعانها و تغییر پایتخت از عظمت دوران صفوی عاری گردیده بود بطوری که ساختمساجدی همچون مسجد سید و مسجد حاج محمد جعفر آباده ای و مدارسی مانند مدرسه صدرشروع مجدد عظمت اصفهان به شمار می رود.

کاسه گران
مدرسه کاسه گران از بناهائی است که در آخرین سالسلطنت شاه سلیمان و آغاز حکومت شاه سلطان حسین صفوی در نزدیک مسجد جامع اصفهان دربازار ساخته شد، بانی مدرسه امیرمحمد مهدی حکیم اردستانی است مدرسه کاسه گران در دو طبقه و بصورت دو ایوان در جناح های شمال شرقی وجنوب غربی ساخته شده است. حجره ها در یک حیاط مرکزی به شکل ۸ گوش نامنظم ساخته شده اندکتیبه سر در مدرسه به خط ثلث باکاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی به تاریخ ۱۱۰۵ هجری قمری به قلم “عبدالله رجال است. در این کتیبه به نام شاه سلیمان صفوی و حکیم الملک اردستانی اشاره شده است. برسکوهای طرفین سر در مدرسه نیز با خط بنائی آیات قرآن به تاریخ ۱۱۰۳ هجری قمری نوشتهشده است. در اشکال مربع طرفین سر در مدرسه هم،‌ با خط نستعلیق و خط بنائی و خط ثلثضمن اشعاری نام ” محمد مومن بنا اصفهانی” و”محمد ابراهیم اصفهانی” با تاریخ ۱۱۰۳نوشته شده است.
در اطراف ایوان شمالی مدرسه کاسه گران کتیبهای به خط ثلث سفید بر روی زمینه قهوه ای گچبری شده است. این کتیبه طولانی که روایتیاز حضرت رسول (ص) است به خط جعفر بن عبدالله نوشته شده است. تاریخ این کتیبه نیز هجری قمری است.
در اطراف سردر داخلیمدرسه کاسه گران کتیبه ای بصورت قرینه کتیبه ایوان شمالی وجود دارد که آن نیز ثلثلاجوردی بر زمینه سفید نوشته شده است.به نوشته منابع و مآخذ مختلف، حکیم الملکاردستانی که از اطباء حاذق بوده است به هندوستان رفته و پس از مدتی به ایران مراجعتمی نماید و بنای مدرسه را آغاز می کند. بنابراین این مدرسه در ابتدا شمسیه و سپس بهحکیمیه معروف می شود به هرحال مدرسه کاسه گران به دلیل در برداشتن تزئینات گچبری و خطوطبنائی در عداد آثار بسیار زیبای دوره صفویه به شمار می آید.

ملاعبدالله
در ابتدای بازار قیصریه و در زیر چهارسوی زیباییکه در دوران صفویه چهارسوی شاه نامیده می شد مدرسه ملاعبدالله قرار دارد. این مدرسهبه دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد و به تدریس حاج ملا عبدالله شوشتری که یکی ازروحانیون برجسته آن عهد بود اختصاص یافت.
مدرسه ملاعبدالله در دو طبقه ساخته شده که در هر دو طبقه حجره های طلاب واقعشده اند. پشت بغل های بالا و پایین مدرسه با تزئینات کاشیکاری معّرق آراسته شدهاند.مدرسه ملاعبدالله تاریخ ساخت مشخص ندارد،‌ اما با توجه به نحوه کاشیکاری معرق ومنابع و مآخذ موجود قطعاً در زمان شاه عباس اول ساخته شده است.
در ایوان جنوبی مدرسه لوحیاز سنگ پارسی نصب شده که به خط نستعلیق برجسته به تاریخ ۱۰۸۸ هجری قمری نوشته شدهاست. مفاد این کتیبه حاکی از این است که شخص نیکوکاری موقوفاتی برای مدرسه تعیینکرده است. کتیبه سر در مدرسه ملاعبدالله نیز به خط ثلث سفید بر کاشی خشت لاجوردیمورخ به سال ۱۲۱۸ هجری قمری است.
در این کتیبه به تعمیراتی اشاره شده است که در زمان حکمرانی محمدحسینخان صدر اصفهانی بر اصفهان در این مدرسه انجام گرفته است. مدرسه ملاعبدالله درزمانحیات ملاعبدالله از مدارس پر رونق و باشکوه اصفهان بوده که بسیاری از دانشمندان وروحانیون برجسته اصفهان از آن فارغ التحصیل شده اند.

میرزا حسین
یکی از مدارس قدیمی اصفهان مدرسه میرزا حسیناست. این مدرسه که در نزدیکی مسجد سید و در محله بید آباد واقع شده از آثاری است کهدر زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است
سال ساخت مدرسه به موجب کتیبه سردر، سال ۱۰۹۹ هجری قمری است. این کتیبه کهبه خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است حاوی اشعاری است که مصراع آخر آنسال ۱۰۹۹ هجری را بیان می دارد در ایناشعار به نام بانی مدرسه و شاه سلیمان صفوی اشاره شده است. سنگاب نفیس مدرسه نیز بهخط نستعلیق برجسته بر سنگ پارسی تاریخ ۱۲۷۵ هجری قمری (زمان سلطنت ناصرالدین شاهقاجار) را با نام نویسنده برخود دارد.مدرسه میرزا حسین ۴ ایوانه است و حجرات طلابدر یک طبقه ساخته شده اند.

ناصری یا مدرسه عباسی
در گوشه جنوب شرقی مسجد امام (مسجد شاه) مدرسهای است که بنای آن را به اواخر دوره شاه عباس اول یا اوائل دوره شاه صفی نسبت میدهند. اما با توجه به کتیبه هائی که به دست آمده است تزئینات کاشیکاری و کتیبه هایمدرسه مربوط به زمان شاه عباس دوم است
در ایوان جنوبیمدرسه ناصری کتیبه هائی است که یکی از آنها به خط ثلث مشکی بر زمینه زرد به قلممحمدرضا امامی، صلوات بر ۱۴ معصوم را با امضاء محمدرضا امامی و تاریخ ۱۰۷۷ هجریبرخود دارد. در اطراف محراب این ایوان نیز آیات قرآن با همان تاریخ و امضاء همانخطاط آمده است.

کتیبه داخل محراب در زمانسلطنت شاه سلیمان صفوی به خط ثلث سفید بر روی زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده است این کتیبه شامل روایاتی از حضرت رسول (ص) با تاریخ ۱۰۹۵ و امضاء محمد حسن امامیاست.علت اینکه این مدرسه را ناصری هم می نامند این است که در زمان سلطنت ناصرالدینشاه قاجار تعمیر و مرمت شده است. این مدرسه دارای حجره هائی است که در ضلع جنوبشرقی مدرسه قرار دارند. مدرسه دارای دو ایوان در شمال شرقی و جنوب غربی است تزئینات به کار رفته در مدرسه کاشیکاری، مقرنس کاری، حجاری و خط نوشته است.

نیم آورد
یکی از مدارس قدیمی اصفهان مدرسه نیم آورد استکه در بازار اصفهان و در یکی ار محلات شهر که به همین نام معروف است قرار دارد. وجهتسمیه مدرسه دقیقاً معلوم نیست اما آنچه مسلم است اینکه این مدرسه را یکی از زناننیکوکار زمان شاه سلطان حسین صفوی به نام زینب بیگم در سال ۱۱۱۷ بنا کرده است. اینزن همسر حکیم الملک اردستانی بانی مدرسه کاسه گران بودهاست.
مدرسه نیم آورد به صورت ۴ایوانه بنا شده و از نظر تزئینات کاشیکاری و گچبری بی نظیر است. کتیبه سردر مدرسهنیم آورد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی شامل آیات قرآنی است. تاریخ اینکتیبه ۱۳۴۹ هجری قمری است و به نظر محققین از بنای دیگر به این مدرسه منتقل شدهاست.خطوط بنائی موجود در سردر مدرسه نیز شامل آیاتی از قرآن و احادیث است. در داخلمدرسه نیم آورد نیز قطارهای گچبری به خط نستعلیق مشکی اشعاری نوشته شده که کاتبآنها ابوالفتوح گلستانه است.
مدرسه نیم آورد علاوه بر شهرتی که از نظر تزئیناتی دارد به لحاظ وجودبزرگان و علماء و فضلائی نام آور است که در طول دهها سال در آن به کسب علم و یاتدریس مشغول بوده اند. بطوری که مدرسه نیم آورد یا نم آورد اصفهان با نام بزرگانیهمچون مرحومین ملاحسن نائینی و آقا سید محمدباقر درچه ای و آقا عبدالکریم جزی وهمراه است. در زمان معاصر نیز اسوه های علم و دانش همچون آیت الله بروجردی و مرحومجلال همائی در این مدرسه حجره داشته اند و سالها در این مکان به کسب علم و دانشمشغول بوده اند.

روانشناسی در معماری مدارس

در زمینه اهمیت توجه به روانشناسی در معماری باید اشاره شود که عموم جامعه های انسانی در گذشته، فرهنگی منسجم و نوعی رابطه اجتماعی نسبتاً روشن با نهادها و ساختارهای اجتماعی داشتند، که در طول زمان چندان دگرگون نمی شد و به همین سبب آگاهی از دانش ها و تخصص های مربوط به بسیاری از هنرها، از جمله هنر معماری، طی روندی تجربی میسر بود…

معماران ورزیده حتی بدون آموزش های رسمی می توانستند پس از سپری کردن همه مراحل تجربی و کسب اطلاع از دانش های معمول و مرتبط با هنر معماری و دستیابی به مرتبه استادی، که غالبا طی فرآیندی طولانی صورت می پذیرفت، بر اطلاعات و تجربیات لازم و ضروری برای ابداع و خلاقیت دست یابند.
اما اینک بیشتر جامعه های انسانی از یک سو، در پی گسترش و افزایش انواع فعالیت ها و مهارت ها و نیز تعمیق و تخصصی شدن دانش ها و فنون و از سوی دیگر به ویژه به سبب گسترش ارتباطات فرهنگی، اقتصادی و فنی (بین تمدن ها، کشورها و جامعه های گوناگون) بسیاری از رشته های فنی و هنری به گونه ای توسعه یافته اند که مهارت در آنها بدون گذراندن دوره های تخصصی آموزشی غیرممکن یا بسیار دشوار شده است.
معماری نیز از آن گروه از هنرهاست که با موضوعی پیچیده، یعنی فضاهای زیست مواجه است که طراحی برخی از آنها مانند فضاهای شهری، عمومی، فرهنگی و مذهبی در بهترین صورت ممکن بدون توجه به برخی از دانش ها و تخصص های مرتبط با معماری به سادگی تحقق نمی پذیرد.

دانش روانشناسی به ویژه روانشناسی معماری و محیطی از جمله دانش هایی است که متاسفانه تاکنون به صورت تخصصی و حرفه ای در ایران مورد توجه قرار نگرفته است در حالی که اگرچه نه در همه انواع فضاهای معماری اما مطمئنا در طراحی برخی از انواع فضاها بسیار ضروری و لازم است.
این موضوع در سرفصل دروس معماری در دانشکده های معماری نیز جایی ندارد و در این صورت برخی از منابع جنبی می توانند در توجه به موضوع و جبران کمبود منابع سودمند واقع شوند زیرا فضاهای معماری برای انسان هایی ساخته می شوند که ضمن دارا بودن برخی ویژگی های مشترک، خصوصیاتی خاص و متمایز نیز دارند و افزون بر الگوهای رفتاری عمومی (مربوط به نحوه استفاده از فضا) الگوهایی خاص نیز دارند، درحالی که در طراحی بسیاری از انواع فضاهای معماری، کمتر به جنبه های روانشناسانه استفاده کنندگان از فضا توجه می شود.
برای نمونه اگر فضای یک مهدکودک یا دبستان یا دبیرستان و سایر مراکز آموزشی، در طراحی مورد نظر قرار گیرد، کمتر ممکن است طراح به این مساله توجه کند که روحیه، رفتار و خصوصیات روانشناسانه کودکان کردستان، بلوچستان، آذربایجان، خراسان، فارس و سایر مناطق قومی، فرهنگی، اقلیمی ایران، لزوما یکسان نیست و این نکته در طراحی فضاهای معماری مدارس می تواند نقش مهمی داشته باشد.